Chełm – miasto kredy i sekretów

Nieco ciekawostek na dobry początek zwiedzania Chełma

W XIII wieku Chełm był stolicą Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Panował w nim król Daniel Halicki, którego ślady istnienia odkryto podczas badań archeologicznych na Chełmskiej Górze. Gdy władca zmarł, cały jego kraj zaczął niszczeć. Wybuchały kolejne walki. Nieco ponad 100 lat później Chełm stał się częścią Polski. Dokonała tego królowa Jadwiga Andegaweńska. 

Najcenniejszym zasobem miasta była kreda. Dlatego też w herbie Chełma można zobaczyć białego niedźwiedzia między trzema dębami na zielonym polu. Spytasz: gdzie tu związek z kredą? Odpowiadamy: chodzi o kolor niedźwiedzia. Niedźwiedź ten był znany jako Bieluch i do dziś jest wspominany, chociażby przez Spółdzielnię Mleczarską BIELUCH położoną w Chełmie właśnie. Legenda głosi, że ów niedźwiedź żył w jaskini z kredą pod wcześniej wspomnianymi trzema dębami i dlatego też przybrał biały kolor. Początkowo mieszkańcy bali się zwierzęcia, ale w końcu obok jego jaskini zbudowano sanktuarium. Składano w nim ofiary pogańskim bogom. Palił się tam także wieczny ogień, którego strzegły młode kapłanki. 

Podczas I wojny światowej cały region chełmski miał trafić do Ukraińskiej Republiki Ludowej. Zapłatą miało być… zboże. Nazywany był wtedy Холм Cholm, co z ukraińskiego oznacza po prostu wzgórze. Polakom jednak się to nie spodobało. Rozpoczęły się protesty, a później walki, po których Chełm ponownie trafił w polskie ręce.

Po I wojnie światowej, gdy Polska odzyskała niepodległość, Chełm leżał w centrum kraju. Zaczęto go rozbudowywać i w ten sposób powstała Dzielnica Nowe Miasto, siedmiokrotnie większa od dawnego Chełma. Później władze zmieniały się jeszcze nie raz, by po II wojnie Chełm na stałe znalazł się w granicach Polski.

Wiesz już, jak burzliwa była historia tego miasta, a więc pora na zwiedzanie!

Zacznijmy od początku, czyli chełmskie podziemia kredowe

Wspomnieliśmy o nich już wcześniej, ale musimy zrobić to ponownie, bowiem chełmskie podziemia kredowe są wizytówką miasta i punktem obowiązkowym na trasie turystycznej. Wejścia do nich strzeże Bieluch, duch legendarnego niedźwiedzia. Nic dziwnego, bo za nim znajdują się tunele, które rozciągają się pod niemal całym miastem. Kredę wydobywano już w średniowieczu, przez co trasa jest nieco wyeksploatowana. Największy rozwój owych korytarzy nastąpił około XVIII wieku. W centrum miasta znajdowało się wtedy 100 domów, z których 80 miało wejście do podziemi, które były nazywane szyjami murowanymi (fajnie, prawda?). 

Z czasem pojedyncze wyrobiska zaczęły łączyć się w labirynt, który miał wtedy ok. 40 km długości. Wychodził aż poza granice miasta. Do dziś nie wiadomo, gdzie dokładnie się kończy. 

Najstarsze wyrobiska znajdowały się na 4-5 poziomach, sięgając ponad 20 metrów głębokości. Sklepienia z czasem zaczęły się załamywać i przez to powstały duże komory. Nic dziwnego, skoro nikt nie kontrolował wydobycia kredy. W XX wieku zakazano dalszego wydobywania tego surowca.

Przed II wojną światową spenetrowano część korytarzy, a do celów turystycznych przekazano jedyne 300 metrów. W latach 60. zapadła się część ulicy Lubelskiej, przez co w końcu podjęto prace zabezpieczające (a przy okazji też badawcze). W latach 70. zawalił się kolejny tunel. Przejechała nim wtedy ciężarówka. Wtedy na miejscu pojawili się następni badacze, którzy odkryli kolejne korytarze. Część z nich zasypano, inne zaś wzmocniono. W 1995 roku podziemny labirynt został wpisany do rejestru zabytków. 

Zanim się tam wybierzesz, włóż coś cieplejszego (niezależnie od pogody na zewnątrz, w tunelach jest +9°C i wysoka wilgotność dochodząca nawet do 85%). Przejdziesz się ok. 2-kilometrową trasą, na której zobaczysz ekspozycję archeologiczną, górniczą i historyczną. Możesz też spotkać nietoperze! 

Wychodzimy na powierzchnię – Góra Chełmska

Góra Chełmska znajduje się na Pobrzeżu Koszalińskim, położonym w województwie zachodniopomorskim… zaraz, zaraz. Co? To chyba nie ta góra! Owszem, choć Koszalin odgapił od Chełma i teraz oba miasta mają góry o tej samej nazwie. Ale wróćmy do województwa lubelskiego. 

Góra Chełmska, inaczej zwana Zamkową to tak naprawdę wzniesienie o wysokości 237 m n.p.m. (dla porównania Śnieżka ma 1603 m n.p.m.). Taka wysokość wystarczyła, by miasto nazwano Chełm, co ze staropolskiego oznaczało… wzgórze.

Na wzniesieniu znajdują się pozostałości zamku i grodu obronnego. Teraz znajdziesz tam:

• Bazylikę Narodzenia Najświętszej Maryi Panny,
• Klasztor Bazylianów,
• Pałac Biskupów Grekokatolickich,
• Bramę Uściłuska,
• Dzwonnicę,
• Ogród Różańcowy,
• Organistówkę,
• Kaplicę Świętych i Błogosławionych Polskich (wcześniej była tam kostnica),
• Kapliczkę Pątniczą,
• Studnię Dolnego Zamku i nie tylko. 

Co ciekawe, na wzgórzu usypano kopiec (górka na górce), a na jego szczycie stanął krzyż. Znajdziesz tam także cmentarz wojenny i prawosławny oraz Park XXX-lecia. 

Zadanie z gwiazdką – zabytki sakralne

Jeśli chcesz zobaczyć więcej obiektów sakralnych, koniecznie udaj się także do:

• Cerkwi św. Jana Teologa (budynek niczym z bajki, zachwyci nawet osoby niewierzące. W środku za to znajdziesz piękne ikony, z których słynie prawosławie),
• Zespołu Popijarskiego (choć nazwa budzi różne skojarzenia, pochodzi ona od zakonu Pijarów. Jednym z budynków jest Kościół pw. Rozesłania św. Apostołów, który jest jednym z najwspanialszych zabytków nie tylko Chełma, ale też Lubelszczyzny),
• Zespołu Reformatorów (składa się z kościoła rektoralnego oraz Klasztoru Reformatów). 

Wolisz inne miejsca? Nie ma problemu!

Chełm to miasto wielokulturowe, które kryje w sobie niezliczone miejsca warte zobaczenia choć raz w życiu. Wiemy jednak, że niemal niemożliwe jest zobaczenie każdego zakątka podczas nawet kilkudniowej wycieczki, dlatego przedstawiamy Ci miejsca, które warto zwiedzić w pierwszej kolejności. 

Plac Łuczkowskiego – chełmska starówka

Plac Doktora Edwarda Łuczkowskiego został nazwany tak na cześć zmarłego społecznika. Znajduje się na starówce, gdzie dawniej funkcjonował targ żydowski. Dziś został po nim jedynie drewniany kiosk. W centrum znajduje się odbudowana średniowieczna studnia, która stanowi ozdobę całego placu. Możesz tam odpocząć w promieniach słońca, a później przespacerować się i spotkać niedźwiedzia Bielucha. Oprócz niego zobaczysz też pozostałości Bramy Lubelskiej, Pomnik Poległych za Ojczyznę, a także zabytkowe kamienice i Państwową Szkołę Muzyczną ulokowaną w dawnym konsystorze prawosławnym (odbywały się tam ważne zebrania i obrady). 

Skoro o kamienicach mowa…

W miasteczku znajduje się wiele pożydowskich kamienic. Najwięcej znajdziesz przy ulicy Lubelskiej (tak, tej, która kiedyś się zawaliła. Dziś jest tam bezpiecznie). Co ciekawe, wiele z tych kamienic posiada dobudowane kuczki, czyli dobudowane ‘szałasy’, a raczej altanki lub ganki, które służą do obchodzenia święta Sukkot. Żydzi upamiętniają przeżycia z czasów wędrówki do Egiptu, kiedy to musieli mieszkać w kiepskich warunkach. Ortodoksyjni wierni spędzają w kuczkach 7 dni. Jeśli chcesz zobaczyć najlepiej zachowaną kuczkę, udaj się na ulicę Reformacką 23A. 

Pozostając przy Żydach, warto też zobaczyć Synagogę usytuowaną na roku Krzywej i Kopernika, a także cmentarz żydowski z czasów średniowiecza. 

Muzeum Ziemi Chełmskiej

Wycieczka nie może zostać zaliczona, jeśli nie wejdziemy do muzeum, prawda? W takim razie witamy w progach Muzeum Ziemi Chełmskiej. Czy to kolejna nudna jak flaki z olejem wystawa? Sprawdźmy to!

Po pierwsze, by zwiedzić całe muzeum, musisz się troszkę nachodzić, bo mieści się ono w aż czterech budynkach:

• przy ul. Lubelskiej 55 (dawniej było tam Kolegium Pijarskie),
• przy ul. Lubelskiej 56a (dawna drukarnia ‘Zwierciadło’),
• przy ul. Lubelskiej 57 (XIX-wieczne kamienice),
• przy ul. Św. Mikołaja 4 (tego się nie spodziewałeś!, to budynek dawnej cerkwi). 

Po drugie, samo muzeum istnieje od 1882 roku i zostało powołane do życia przez władze carskie. Zgromadzono w nim wtedy eksponaty z cerkwi grekokatolickich, których budynki zostały przejęte przez władze kościoła prawosławnego. Podczas wojen placówka nie funkcjonowała, ale po II wojnie ją reaktywowano. W 1972 roku powstała dodatkowo ‘Galeria 72’, w której możesz podziwiać sztukę współczesną (m.in. sztukę akcji, grafiki oraz instalacji).

Jakie wystawy stałe tam zobaczysz?

• ‘Skarby przyrody’, czyli eksponaty geologiczne, paleontologiczne i przyrodnicze (są tam m.in.: skamielina nosorożca włochatego, niedźwiedzia jaskiniowego i mamuta),
• ‘Powrót do przeszłości’, czyli zbiory etnograficzne i archeologiczne (m.in. meble, sztuka ludowa, stroje ludowe czy elementy dawnego rzemiosła),
• ‘Chełmska bezpieka i jej ofiary’, czyli działalność Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego z lat 1945-1956 (miała dbać o bezpieczeństwo, a narobiła wiele złego),
• ‘Tradycje kolejowe Chełma – Dworzec Główny PKP w Chełmie’, czyli historia kolejnictwa dla miłośników pociągów.

Wracamy na studia – Państwowa Akademia Nauk Stosowanych w Chełmie

Kolejny piękny budynek, który warto zobaczyć na własne oczy, nawet jeśli nie masz najmniejszego zamiaru tam studiować. Studenci uczą się tam matematyki, informatyki, pedagogiki, bezpieczeństwa wewnętrznego, neofilologii (angielskiej, słowiańskiej), stosunków międzynarodowych, rolnictwa, pielęgniarstwa, budownictwa, mechaniki i budowy maszyn, a także elektrotechniki. Ale to nie wszystko! Uczelnia kształci także w zakresie specjalności lotniczych (na pilota śmigłowcowego i samolotowego, mechanika oraz dyspozytora lotniczego, a także personel pokładowy). Zobaczysz tam wiele samolotów. 

Czas na odrobinę szaleństwa i odpoczynek

Park Wodny w Chełmie czeka na styranych wędrowców, którym zamarzyło się zwiedzanie miasta na wzgórzu. Możesz:

• popływać na basenie sportowym,
• odpocząć w brodziku z dzieckiem,
• wygrzać się w saunie,
• zjechać ze zjeżdżalni, 
• odpocząć w tężni solankowej,
• zaznać nieco ruchu w strefie active. 

Nawet jeśli jesteś niepełnosprawny, masz już sporo lat na karku, podróżujesz ze starszymi rodzicami czy dziadkami lub dziećmi – każdy znajdzie w Chełmskim Parku Wodnym coś dla siebie. 

Ostatnie zabytki – Osiedle Dyrekcja

Czekają na Ciebie ostatnie zabytki, które znajdziesz na Osiedlu Dyrekcji. To miasto-ogród, które ma już 100 lat! Mieszkali tam pracownicy Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych (tylko im pozazdrościć). Teren został podzielony na trzy kolonie o łącznej powierzchni 30 ha. Tradycyjne budownictwo robi wrażenie. Każdy budynek zwieńczony jest czerwoną dachówką. Spośród nich wyróżnia się jedynie Gmach Dyrekcji Kolei.

Gmach Dyrekcji Kolei

Ogromny budynek w kształcie litery H, którego na pewno nie przegapisz. Przed wojną mieściła się tam Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych. Budynek jest jednak bardziej znany jako Gmach PKWN (Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, co prawda tylko kilka dni, ale jednak). W budynku w czasie II wojny światowej mieściła się Oficerska Szkoła Artylerii, którą ukończyło 1356 oficerów. Budynek zdobi tablica z napisem: W tym domu od dnia 21 lipca do dnia 30 lipca 1944 roku mieściła się siedziba Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego pierwszego rządu polskiego ludu pracującego. Wmurowano w dziesiątą rocznicę powstania Polskiej Partii Robotniczej. 

Po wojnie w budynku znajdowały się m.in. szkoły, biblioteka, przychodnia, stacja pogotowia ratunkowego, siedziby urzędów. 

Co powiesz na spacer lub przejażdżkę rowerową?

Chełm leży w malowniczym miejscu, które aż skłania do pieszych wędrówek lub przejażdżek rowerowych (swoją drogą w samym mieście jest mnóstwo ścieżek rowerowych, więc możesz zwiedzać je na jednośladzie). Jeśli masz doświadczenie w dłuższych trasach, wybierz się na szlak Green Velo ‘Południowe Panoramy Chełma’. To ponad 30 km drogi! A dla wielbicieli natury przygotowano szlak ‘Uroki Sobowickie’ (‘tylko’ 18 km), który zahacza o przepiękne rezerwaty.

To już koniec naszej wycieczki. Jak Ci się podobało?