Rewolucje na scenie: Najbardziej innowacyjne spektakle ostatnich lat

Innowacyjny teatr – czyli jaki?

Jaki to jest innowacyjny teatr? Co możemy zaliczyć do nowoczesności? Innowacje w teatrze dotyczą zarówno zupełnie nowych spektakli, jak i tych które są tworzone na podstawie klasycznych dzieł (nawet tych starożytnych). Ważne jest to, w jakiej formie przedstawiany jest spektakl, jak wygląda gra aktorska, aż w końcu: z jakich narzędzi korzystają jego twórcy. 

Dziś na scenie możemy obserwować m.in. spektakle interaktywne, multimedialne czy site-specific, ale także przedstawienia, w których choć innowacja nie rzuca się w oczy od razu, zmienia postrzeganie sztuki diametralnie. 

Monodramy jako głos nowoczesności

Dzisiejsi dramaturdzy i aktorzy sięgają po monodramy, czyli przedstawienia jednego aktora. Poruszają w nich tematy związane z emocjami, relacjami międzyludzkimi na różnych poziomach, tożsamością czy innymi, dość intymnymi aspektami ludzkiego życia. Monodramy dają nowe spojrzenie na teatr oraz przedstawiają indywidualne perspektywy na świat, najczęściej trzymając się “tu i teraz”.

Przykład: “Życiorys – Wojciech Wysocki. Monodram poetycki”. Wojciech Wysocki jest aktorem teatralnym, filmowym i telewizyjnym. Na podstawie tekstów Herberta stworzył monodram, który opowiada o człowieku od narodzin aż do śmierci. Wszystko to w poetyckim stylu Zbigniewa Herberta właśnie. Towarzyszy mu akompaniament Piotra Matczuka. 

Nowoczesne interpretacje klasycznych dzieł

Klasyczne dzieła także mogą być potraktowane w innowacyjny sposób. Nowe interpretacje, poszukiwanie dodatkowych znaczeń czy też samo inspirowanie się tradycją potrafi stworzyć ciekawy spektakl, którego wcześniej nie było, choć dzieła te były wystawiane już dziesiątki razy. Twórcy mogą też przekładać klasyczne dzieła na dzisiejszą rzeczywistość lub na konkretnie polskie realia. 

Przykład? “Romeo i Julia”. Klasyka klasyki. Raczej nie ma osoby, która nie słyszała o tym dramacie. Był już wałkowany tyle razy, że trudno wymyślić coś nowego, ale udało się. Teatr Studio Buffo stworzył widowisko musicalowe z wirtualną scenografią wygenerowaną przez projekcje 3D i animacje na wodnych ekranach. Dzięki temu oraz rzeczywistym rekwizytom, aktorom oraz tancerzom twórcy osiągnęli coś wyjątkowego.

Sztuka opowiada o miłości dwojga ludzi, którzy nie potrafią odnaleźć porozumienia ze światem dorosłych. Młodzieńcza miłość musi zmierzyć się z bezwzględnością komercyjnego świata egocentrycznych rodziców. Nawiązuje więc do pierwotnej akcji.

Historia dzieje się dzisiaj

Dramaturdzy mogą też inspirować się historią tak po prostu. Tworzą na jej podstawie spektakle, które nadają dawnym wydarzeniom zupełnie nowy wydźwięk. Dobrym przykładem jest tutaj spektakl “Six”, który w 2024 roku ma swoją polską premierę. Opowiada on o sześciu żonach Króla Anglii – Henryka VIII Tudora. Żył on w latach 1491-1547. Chciał rozwodu z pierwszą żoną, ale papież mu go nie udzielił, więc Henryk VIII ogłosił się głową kościoła anglikańskiego i w ten sposób pozbył się żony. Druga żona zachwycała go nieustannie, ale pewnego dnia Król zakochał się w innej, a Annę Boleyn nakazał ściąć… więcej nie zdradzamy. 

Spektakl opowiada tę historię w inny sposób. Poszczególne żony Henryka VIII Tudora wyśpiewują swoje historie, zmieniając history (ang. his – jego, story – opowieść) w herstory (ang. her – jej). Są one niczym diwy. Podczas musicalu usłyszysz hity m.in. Beyoncé, Adele czy Alicii Keys. Nikt do tej pory nie opowiedział tej historii w taki sposób.

Teatralne interpretacje innych dzieł 

Nowoczesny teatr nie musi opierać się na klasycznych dziełach literatury. W niektórych przypadkach twórcy sięgają po inne dzieła, np. filmy czy muzykę, interpretując je na własny sposób. Tym razem mamy dla ciebie dwa przykłady.

Przykład 1: “Wirujący seks. Polskie love story” to spektakl, który powstał na bazie filmu “Dirty Dancing”. Tłumaczenie tytułu jest jednogłośnie uznawane za najgorsze w historii kina w ogóle i do dziś ten polski tytuł pada bardzo rzadko, budząc skrajne uczucia. “Dirty Dancing” brzmi o niebo lepiej, prawda? Ale do brzegu: w Teatrze Rampa w Warszawie zobaczysz to przedstawienie w nowej odsłonie. Mania i Henryk marzą o wyjątkowym weselu, ale rodzinne przygotowania wywołują stres. Punktem kulminacyjnym imprezy ma być pierwszy taniec, czyli ten filmowy. Nowy instruktor tańca do złudzenia przypomina głównego bohatera “Dirty Dancing”. Mania i Henryk podczas prób przeżywają taneczne wyzwolenie, ale wszystko dookoła zaczyna się przez to walić. Czy odnajdą w tym siebie?

Przykład 2: “We Will Rock You” w Teatrze Muzycznym ROMA w Warszawie bazuje na muzyce zespołu Queen. Akcja jednak toczy się w przyszłości na iPlanecie, którą rządzi jedna korporacja. Muzyka jest zakazana, ale buntownicy kultywują pamięć o przeszłości. Walczą o miłość, wolność i rocka w rytmie “Królowej”. To pozwala nie tylko na zobaczenie świata z nowej perspektywy, ale także na odkrycie innych znaczeń utworów Mercurego. 

Eksperymentalne formy teatru

Stosunkowo młodymi formami teatru są:

• teatr interaktywny (wykorzystuje naturalne umiejętności każdego z nas do wchodzenia w różne role. Dzięki temu nie tylko obserwujemy pewne zachowania, ale także uczymy się ich na własnej skórze),
• teatr uliczny, jak sama nazwa mówi, polega na wystawianiu spektakli na ulicach, głównie przed przypadkowymi widzami,
• teatr impresaryjny posiada za to własny budynek, ale nie ma swoich aktorów, więc wystawia spektakle przygotowywane przez innych (chociaż dzieła tutaj mogą być klasyczne, forma ich wystawiania odbiega od tej tradycyjnej). 

Przykładem teatru eksperymentalnego jest spektakl “Arka” z 2000 roku. Miał on przypominać o tym, że żyjemy w świecie tułaczy, uciekinierów i koczowników. Na scenie możesz zobaczyć wielopoziomowy statek, który jest kolejnym wcieleniem Arki Noego. Bohaterowie przemierzają nim kontynenty i ciągle wspominają historie dotyczące domu (prawdziwego, metaforycznego, a nawet urojonego). Arka jest dla nich świątynią, miejscem tańca, radości, domem i nie tylko.

Wirtualna rzeczywistość w teatrze

Jedną z najnowocześniejszych technik stosowanych w teatrze jest VR, czyli wirtualna rzeczywistość. Widzowie dostają specjalne gogle, które przenoszą ich do zupełnie innego świata. Dzięki temu mogą oni uczestniczyć w spektaklu na nowych zasadach, obserwując bohaterów z różnych perspektyw czy też czując się jak jeden z nich. 

Przykład: “Nietota” kolektywu Dream Adoption Society w Teatrze Powszechnym im. Zygmunta Hübnera w Warszawie. Podczas spektaklu wykorzystywana jest zbiorowa, wirtualna rzeczywistość oraz nowe technologie generowane w czasie rzeczywistym. Dzięki wykorzystaniu virtual reality widzowie mogą przebywać we współdzielonej przez wszystkich, a zarazem doznawanej przez każdego z osoba, rzeczywistości. 

Teatr rozszerzonej rzeczywistości

Rozszerzona rzeczywistość nie jest tym samym, co VR. Polega ona na wprowadzeniu nowego wymiaru do teatru w formie np. aplikacji na telefon, dzięki której można zobaczyć dodatkowe elementy przedstawienia, łączące się ze światem rzeczywistym. W ten sposób widzowie mogą podejmować decyzje o tym, jak przebiegnie dalsza część spektaklu. Innym przykładem AR (augmented reality) jest gra Pokemon GO, w której ludzie chodzili po rzeczywistym świecie, a na telefonie widzieli na danym terenie wirtualne postaci. 

Na razie w Polsce nie ma jeszcze tego typu spektakli, ale za granicą pojawił się spektakl “Gulliver” w Gesher Theatre, podczas którego widzowie oglądają zarówno prawdziwą akcję sceniczną, jak i świat rozszerzony, który jest widoczny jedynie za pomocą urządzenia AR.

Hologramy w teatrze

Hologramy pojawiają się koncertach, dlaczego więc nie miałyby znaleźć miejsca w teatrze? Jednym z takich dzieł jest opera hologramowa “Uśmiech bez kota”, której premiera odbędzie się podczas 13. Festiwalu Muzyki Współczesnej dla Dzieci Mała Warszawska Jesień oraz podczas 66. Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej “Warszawska Jesień”. Przedstawienie powstało na podstawie opowieści “Alicja po drugiej stronie lustra” oraz fragmentów “Alicji w Krainie Czarów” Lewisa Carrolla. Akcja wciąga widzów dosłownie do środka, czyli świata po drugiej stronie lustra. To połączenie opery hologramowej z monodramem, ponieważ wokal każdej postaci jest wykonywany przez tę samą artystkę. 

Interaktywne spektakle teatralne

Spektakl interaktywny pozwala na współpracę aktorów z widzami, którzy przestają być jedynie biernymi obserwatorami przedstawienia. Przykładem jest spektakl “DOoKOŁA” przeznaczony dla rodzin z dziećmi w wieku od 1,5 do 3 lat. Organizator zaznacza, by przyjść w niekrępującym ruchów stroju oraz ściągnąć buty przed wejściem.

Całe przedstawienie jest połączeniem choreograficznego, interaktywnego i wielozmysłowego doświadczenia, podczas którego dzieci i dorośli pracują z dźwiękiem, światłem, ruchem i obiektem. Mogą wchodzić na scenę i eksplorować ją. W ten sposób stworzono przestrzeń do twórczej, spontanicznej zabawy dla dzieci. Dorośli za to uczą się większej uważności, czułości, pewności siebie i zaangażowania w wychowanie dziecka.

Inne elementy innowacyjnego teatru

To jeszcze nie wszystko. Innowacje mogą mieć też mniejszy rozmach, a jednocześnie sprawiać, że całe przedstawienie zostanie odebrane zupełnie inaczej, niż wszystkie do tej pory.

Nowoczesne kostiumy teatralne

Kostiumografofie nie boją się wychodzić poza schemat, tworząc zupełnie nowe kroje, wykorzystując nietypowe materiały czy opowiadając strojem historię postaci. Dzięki temu dodają charakteru bohaterom, a aktorzy mogą się jeszcze lepiej wcielić w swoje role. 

W ten sposób powstają np. futurystyczne zbroje, które są projektowane do druku 3D. Inną formą są kostiumy, które bazują na sztuce cosplayu, czyli tworzenia przepięknych i realistycznych przebrań, jednak nie zawsze z wykorzystaniem typowych do tego celu przedmiotów i materiałów. 

Innowacyjne techniki aktorskie

Aktorzy uczą się nowych metod i narzędzi, które pozwalają im jeszcze głębiej i autentyczniej oddać emocje granych przez nich bohaterów. Czerpią oni nie tylko z polskich technik, ale również tych, które pojawiają się za granicą. 

Widownia jako część spektaklu

Tak jest w przypadku teatru interaktywnego, ale nie tylko. W przypadku spektaklu “Mistrz i Małgorzata” w Teatrze Capitol we Wrocławiu podczas sceny, w której Woland ze swoją świtą występują w teatrze, widzowie “Mistrza…” stają się wtedy częścią spektaklu i wcielają się w rolę widzów pokazu magii. Gdy z sufitu spadają banknoty, mogą je wziąć do własnych rąk, tak jak mogli to zrobić widzowie pokazu w powieści. 

Doświadczenia sensoryczne w teatrze

Teatr pozwala nam na oglądanie i słuchanie przedstawienia. Dziś jednak twórcy wykraczają poza to, dodając do tego wszystkiego także zapachy, które sprawiają, że nasze wrażenia podczas oglądania są jeszcze intensywniejsze. 

Minimalistyczne i abstrakcyjne scenografie

Dawniej scenografia miała oddawać świat przedstawiony w dramacie. Dziś nie zawsze tak jest. Innowacyjni twórcy sięgają po bardzo minimalistyczne dekoracje, a czasem także po te abstrakcyjne, które sprawiają, że nawet tło staje się angażujące i skłaniające do przemyśleń oraz analizy. 

Ruchome sceny

W niektórych teatrach możemy zobaczyć ruchome sceny, które zmieniają się wraz z postępem akcji. Wracając do wcześniej wspomnianego “Mistrza i Małgorzaty” Patriarsze Prudy są sceną główną, ale gdy trzeba, z pod ziemi wyjeżdża szpital psychiatryczny, a z boku – Poncjusz Piłat z Jeszuą Ha-Nocri. Schody, tunele, platformy, różne poziomy sceny i dodatki sprawiają, że akcja jest bardziej dynamiczna i zarazem angażująca.

Teatr się zmienia i to, co teraz jest nowością, kiedyś będzie “oklepane”, a twórcy znajdą jeszcze inne sposoby, by nas zaskoczyć.