Polski teatr offowy: Najciekawsze alternatywne sceny

Czym jest teatr offowy? 

O teatrze offowym wypowiedziała się na antenie kanału czwartego Polskiego Radia Katarzyna Pilarska, czyli współkoordynatorka projektu OFF Polska. Oddajemy jej więc głos:

Termin teatr offowy jest trudny do wyjaśnienia, bo definicja wytycza granice, a nie o to, żeby rozdzielać, nam chodzi. Teatr offowy to, najłatwiej mówiąc, teatr, który nie jest finansowany w sposób stały, z pieniędzy samorządowych. Są to grupy teatralne, które o swoje przetrwanie muszą bardziej powalczyć. Te teatry w Polsce funkcjonują bardzo różnie i to jeden z powodów, dla którego nasz program powstał. (…) To często małe grupy, niedziałające na szeroką skalę. Oni muszą się bardziej postarać, by na swoje działania zdobyć pieniądze. Nie ma jednego przykładowego teatru offowego, ponieważ te grupy są różnorodne.

Jak wspomniała Katarzyna Pilarska, teatry offowe są bardzo różne. Często są to małe grupy, które są znane głównie lokalnie. Powstało jednak sporo teatrów, które są znane nieco szerzej, choć nadal nie jest to skala tradycyjnego teatru. Warto przyjrzeć się im nieco bliżej.

Polskie sceny offowe

Teatr alternatywny jest obecny w Polsce od dawna. Te nieco bardziej znane grupy mają kilkudziesięcioletnią historię i pokazują, że da się przetrwać, ale trzeba mieć pomysł i mnóstwo, naprawdę mnóstwo cierpliwości. Początki są bardzo (żeby nie powiedzieć dosadniej) trudne, ale z czasem robi się łatwiej. Które polskie alternatywne grupy teatralne radzą sobie dobrze?

Teatr Klinika Lalek (z Wrocławia)

Teatr Klinika Lalek został założony w 1988 roku na Wydziale Lalkarskim Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej we Wrocławiu. Już wtedy wystawił kilka przedstawień oraz opublikował manifest “Med-Art” o uzdrawiających właściwościach sztuki. Aktorzy we współpracy z ekologami założyli nawet “Fundację na Rzecz Wspierania Kultur Alternatywnych i Ekologicznych”. 

W 1991 roku grupa musiała zmienić siedzibę. Wybrała Wolimierz, który nazwała nieoficjalnie Międzyplanetarnym Królestwem Sztuki, czy Otwartym Samowystarczalnym Miejscem Szczególnego Przenikania. Do Wolimierza przybywało coraz więcej ludzi związanych ze środowiskami: artystycznym i ekologicznym. Pojawiali się także cudzoziemcy, m.in. z USA, Niemiec, Francji oraz Holandii. 

Niedługo później Teatr Wędrowny Klinika Lalek przeniósł się do budynku dawnego dworca kolejowego – Stacja Wolimierz. Co ciekawe, dawny peron wykorzystuje ona jako scenę teatru plenerowego. 

Dziś jest to także wędrowna trupa, która wystawia spektakle, akcje na placach i ulicach oraz parady w całej Europie, włączając w to także przestrzenie zamknięte (czyli np. budynki teatrów, sal widowiskowych). 

Na swoim koncie grupa ma różnorodne sukcesy:

• występy podczas m.in. Międzynarodowego Festiwalu Teatrów Ulicznych w Jeleniej Górze,
• występy na festiwalach w Anglii, Szkocji, Niemczech, Ukrainie, Austrii, Czechach czy Belgii, Tajwanie, Chinach, Iraku i wielu innych.

Teatr Klinika Lalek jest charakterystyczny, ponieważ wykorzystuje olbrzymie lalki animowane od wewnątrz, a także marionetki, figury, drewniane maski, gigantyczne ruchome maszyny (m.in. lokomotywę kolejową), grające instalacje, ogień i ludzi, a akcja przedstawień toczy się w świecie:

• baśni i fantastyki – “Księga Gór”,
• kosmogonii – “Poemat o ostatniej kropli wody”,
• alchemii – “Izerokarkonoska pastorałka”,
• sztuk plastycznych – “Zaproście mnie do stołu”.

Spektaklom towarzyszy grana na żywo muzyka. Tworzą ją: Orkiestra Teatru Kliniki Lalek we współpracy z innymi muzykami. 

W 2010 roku działalność grupy rozszerzyła się o Wrocławski Teatr dla Dzieci. Oprócz tego organizuje ona letnie międzynarodowe festiwale sztuki. 

Teatr M.I.S.T. (z Krakowa)

Drugim teatrem alternatywnym jest M.I.S.T., który powstał w 1994 roku z inicjatywy Stanisława Michno. Wystawia(ł) on sztuki mniej i bardziej nowoczesne, m.in.:

• “Szekspir, moja miłość” (1994 rok, na podstawie utworów Williama Szekspira),
• “Gimpel” (1995 rok, na podstawie opowiadania “Gimpel-Głupek” Isaaca Bashevisa Singera),
• “Mówca” (1996 rok, na podstawie utworów Szekspira, Edwarda Stachury, manifestów Teatru Cricot 2 oraz fragmentów ról granych przez założyciela teatru),
• “Grabiec – król dzwonkowy i świat fantastyczny według Balladyny Juliusza Słowackiego” (2000 rok),
• “Love Story” (2003 rok, według Bohumila Hrabala),
• “Lekarz mimo woli” (2011 rok, na podstawie Moliera),
• “Ten fantastyczny burdel” (2012 rok, na podstawie Eugene Ionesca).

W 2002 roku przy Teatrze M.I.S.T. powstała “Fundacja – Międzyludzkie Inspiracje Sztuką Teatralną”, a w 2005 roku otwarto nową Scenę Poezji. W tym samym roku Teatr M.I.S.T. wraz z grupą młodzieży z Nowej Huty najpierw opracował, a później wystawił spektakl “Hamleci z Placu Centralnego” w Teatrze Łaźnia Nowa. 

Teatr Montownia (z Warszawy)

Teatr Montownia został założony w 1996 roku z inicjatywy absolwentów Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie. Przez wiele lat nie posiadał swojej sceny (to właśnie te trudne początki, o których wspomnieliśmy wcześniej), więc aktorzy grali gościnnie w wielu miejscach, m.in. w Teatrze Studio Buffo oraz Powszechnym.

Teatr powolutku się rozwijał, dzięki czemu w latach 2005-2007 miał własną siedzibę, z której jednak zrezygnował, by znów występować gościnnie na różnych scenach. Większość spektakli ostatnich lat odbywa się w teatrach należących do Krystyny Jandy i jej fundacji: Teatrze “Polonia” i Och-Teatrze.

Wśród wystawionych (lub nadal wystawianych) spektakli Teatru Montownia są takie dzieła jak chociażby:

• “Zabawa” (1995 rok, miejsce: Koło Naukowe PWST),
• “Szelmowska Skapena” (1996 rok, miejsce: Teatr Powszechny),
• “Śpiew nocy letniej” (1997 rok, miejsce: Teatr Mały),
• “Wspólny pokój” (1998 rok, miejsce: Teatr Studio), 
• “McQichote” (2001 rok, miejsce: Collegium Nobilium),
• “Testosteron” (2002 rok, miejsce: Teatr Studio Buffo),
• “Historia o Narodzeniu Pana Jezusa na Dworcu Centralnym” (2003 rok, miejsce: Dworzec Centralny w Warszawie),
• “Ojciec Polski” (2009 rok, miejsce: Teatr “Polonia”).

Teatr Literacki (z Warszawy)

Teatr Literacki to prywatny teatr założony w 1991 roku przez Aleksandrę Ford-Sampolską. Przez wiele lat wystawiał swoje spektakle w Domu Literatury – siedzibie Związku Literatów Polskich oraz na Scenie Lapidarium Muzeum Warszawy. Dziś aktorzy Teatru Literackiego grają gościnnie na scenach stołecznych centrów kultury. 

Co ciekawe, przy teatrze funkcjonuje trzyletnia, eksternistyczna Prywatna Warszawska Szkoła Teatralna, a aktorami Teatru Literackiego są głównie studenci tej szkoły. 

Teatr ten wystawia głównie spektakle klasyczne i poetyckie oraz baśnie dla młodszej widowni. Do tej pory można było zobaczyć w jego wykonaniu takie dzieła jak m.in.:

• “Bo nie jest światło by pod korcem stało…” (Cyprian Kamil Norwid),
• “We mnie jest płomień, który myśli” (Zbigniew Herbert),
• “Donnie Darko” (R. Kelly/Teatr Literacki),
• “Maria Stuart” (Juliusz Słowacki), 
• “Śpiąca królewna”,
• “Królewna Śnieżka”,
• “Kot w butach”, 
• “Opowieść wigilijna”,
• “Bazyliszek”.

Teatr Brama (z Goleniowa)

W 1996 roku Daniel Jacewicz z Goleniowa postanowił założył własny teatr alternatywny. Nazwał go Brama i do 2006 roku był związany z Goleniowskim Domem Kultury. Później przejściowo działaj w Szczecinie i Srebrnej Górze, ale w końcu wrócił do Goleniowa. Zrobił to na swoich zasadach i dziś funkcjonuje samodzielnie (współpracuje jednak z Klubem Rampa, GDK oraz Urzędem Gminy i Miasta).  

Teatr Brama jest gospodarzem Ogólnopolskich Spotkań Teatralnych Bramat (od 1999 roku) oraz współorganizatorem Wiejskiego Festiwalu Sztuki w Strzelewie. Oprócz tego występował za granicą, m.in. w Norwegii, Ukrainie czy Belgii. Współpracował z polskimi grupami (m.in. Teatrem Kana ze Szczecina) oraz tymi zagranicznymi (m.in. Free Street Theater z USA czy Schloss Broellin z Niemiec). 

W Goleniowie Teatr Brama nie tylko wystawia spektakle, ale także prowadzi zajęcia warsztatowe i dydaktyczne oraz pomaga w organizacji projektów kulturalnych i edukacyjnych (w skali regionalnej, ogólnopolskiej i międzynarodowej). We współpracy z innymi teatrami organizuje Zachodniopomorską OFFensywę Teatralną. 

Pierwszym spektaklem Teatru Brama były “Zaduszki Gotyckie” (1996 rok), a później widzowie mogli także zobaczyć m.in.:

• “Zabawę” (2000 rok), 
• “Epizod o śmierci” (2003 rok),
• “Uczucie w dźwięku – Apotheosis” (2009 rok),
• “Meduzę” (2017 rok),
• “Positivo” (2019 rok). 

Teatr Brama otrzymał tyle nagród, że trudno wymienić je wszystkie, dlatego skupimy się na tych nowszych, którymi są:

• Nagroda im. Konstantego Puzyny “za konsekwentną, zespołową pracę teatralną i społeczną” (2022 rok),
• Tytuł Wydarzenia Roku przyznany przez redakcję Gazety Goleniowskiej za spektakl otwarcia Festiwalu Ludzka Mozaika “Bestseller The Wall” (2019 rok),
• Medal “Zasłużony dla kultury polskiej” dla Daniela Jacewicza przyznany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2018 rok). 
• Nagroda Marszałka Województwa Zachodniopomorskiego “Pro Arte” (2017 rok),
• Grand Prix XVII Ogólnopolskiego Festiwalu Teatrów Niezależnych w Ostrowie Wielkopolskim za spektakl “Fakeryzm” (2017 rok). 

Teatr Strefa Ciszy (z Poznania)

Teatr Strefa Ciszy został założony w 1993 roku z inicjatywy Adama Ziajskiego. Specjalizuje się w akcjach ulicznych oraz happeningach, a także spektaklach plenerowych. Wszystkie przedstawienia silnie nawiązują do kultury miejskiej. Odbywa się to jednak za pomocą humoru i zabawy, która demaskuje ludzkie zachowania (jak np. w “Postscriptum” oraz “Koktajlu z martwą naturą w tle”). Grupa podejmuje tematy konsumpcjonizmu, konformizmu, wolności, rywalizacji, uprzedmiotawiania relacji międzyludzkich itd.

Wystawiając przedstawienia, Teatr Strefa Ciszy podejmuje interaktywną relację z widzami. Już na początku swojej działalności twórcy wpadli na pomysł “ludycznych zabaw”, w których udział mógł wziąć każdy (m.in. “Judasze” czy “Sąsiad 2000”). 

Najciekawszymi wydarzeniami były:

• widowisko zrealizowane na fasadzie poznańskiego ratusza (“Kuranty”),
• kameralne spotkanie w prywatnym mieszkaniu (“Kwatera”),
• spektakl na pływalni (“DNA”).

Teatr Napięcie (z Łodzi)

Teatr Napięcie powstał w 2005 roku w Łodzi z inicjatywy Łukasza Pięty. Tworzy głównie pełnowymiarowe spektakle, które nawiązują do wypaczonej przez wyobraźnię oraz słabości rzeczywistości. Od 2007 roku tear pracuje nad wykorzystywaniem sygnałów subliminalnych w swoich spektaklach (czyli percepcji podprogowej, która opiera się na oddziaływania informacji na mózg bez świadomości ich spostrzegania). Stworzył w ten sposób “Operę Dożynki”.

W 2008 roku Teatr Napięcie rozpoczął projekt “Dynamofaza Wittenberga”. Polega on na tworzeniu kontr-teatru wobec współczesnej, nierzeczywistej kultury alternatywnej. Twórcy określają swoją sztukę jako “synergetyczny teatr ruchu wyobraźni”, który nie idzie w tym samym kierunku co moda na tworzenie przedstawień alternatywnych. Zamiast tego tworzy wypaczoną, paradoksalną i groteskową rzeczywistość, która jest w stanie wyjść poza siebie i stanowić podłoże do kontrdyskusji. 

Spektakle Teatru Napięcie są głównie dziełami własnymi (np. “Lewa Strona Prawa Strona” czy “Salon Lenistwa”), ale czasem korzysta z tekstów innych autorów. Grupa nie zamyka się przy tym w jednej formie scenicznego wyrazu (tworzy komedie, tragedie czy groteski, ale przy tym nie powiela pomysłów).

Za spektakl “Zawieszenie” Teatr Napięcie otrzymał wyróżnienie podczas ŁóPTA 2006. 

Teatr Ósmego Dnia (z Poznania)

Ósma i zarazem ostatnia propozycja tego zestawienia to Teatr Ósmego Dnia, który został założony najwcześniej ze wszystkich tu wymienionych, bo już w 1964 roku z inicjatywy studentów, Lecha Raczaka i Tomasza Szymańskiego. Nazwa nawiązuje do “Zielonej Gęsi” Gałczyńskiego – “siódmego dnia Pan Bóg odpoczywał, a ósmego stworzył teatr”. 

Spektakle realizowane przez Teatr Ósmego Dnia były w PRL-u ostre i ironiczne. Podczas stanu wojennego za scenę służyły mu kościoły i ulice. W latach 1985-1989 teatr przestał istnieć. Działalność wznowiono, a aktorzy teatru otrzymali wiele nagród, m.in.:

• Nagrodę im. Konrada Swinarskiego za całokształt działalności artystycznej (sezon 1993-1994),
• Nagrodę im. Stanisława Ignacego Witkiewicza w uznaniu zasług w popularyzacji polskiego teatru na świecie.

Teatr Ósmego Dnia ma na swoim koncie takie spektakle jak m.in.:

• “Wprowadzenie do…” (1970 rok),
• “Musimy poprzestać na tym, co tu nazywano rajem na ziemi…?” (1975 rok),
• “Piołun” (1985 rok),
• “Czas matek” (2006 rok),
• “Do władzy wielkiej i sprawiedliwej” (2012 rok).

Jeśli tradycyjny teatr do ciebie nie przemawia, może ten offowy będzie lepszym wyborem? Warto dać mu szansę.