Jakie są formy muzyczne?

Formy muzyczne – czyli co takiego?

Zanim zagłębimy się w konkretne rodzaje form muzycznych, pewnie chciałbyś się dowiedzieć, czym u licha są te całe formy muzyczne. To nic innego jak struktura utworu – sposób, w jaki kompozytor układa różne części dzieła, decydując o kolejności, powtórzeniach i kontrastach. 

Forma muzyczna pozwala wyrazić emocje, nadać muzyce rytm, spójność i charakter. Dzięki niej nawet najbardziej skomplikowany utwór staje się zrozumiały i przejrzysty dla słuchacza. W historii muzyki formy te ewoluowały – od ścisłych schematów klasycyzmu po swobodne eksperymenty muzyki współczesnej. Dziś formy muzyczne potrafią się przenikać, ale nadal stanowią pewną strukturę, która prowadzi słuchacza od początku do końca dzieła. 

Klasyfikacja form muzycznych, czyli jak to wszystko ogarnąć? 

Formy muzyczne można klasyfikować na wiele sposobów – według liczby części utworu, instrumentów, które go wykonują, a także charakteru i funkcji muzyki. Niektóre formy powstały z myślą o konkretnym wykonawcy. Przykładami mogą być:

• pieśń (do śpiewania na jeden głos tudzież chór z towarzystwem instrumentów), 
• preludium i toccata (do grania na instrumentach klawiszowych).

Formy muzyczne, jak już wspomnieliśmy, ulegają zmianom (jak wszystko dookoła nas). Sonaty, koncerty, symfonie czy opery powstały w baroku i zostały sklasyfikowane w klasycyzmie. Za to w romantyzmie kompozytorzy opierali się na schematach, ale tworzyli ich własne interpretacje. A dzisiejsi muzycy wciąż się do nich odwołują, tworząc jeszcze inne dzieła, które ukazują ich własną perspektywę i wrażliwość.

Formy wokalne

Formy wokalne to utwory przeznaczone przede wszystkim dla głosu, często z akompaniamentem. Bywają wykonywane przez jedną, dwie, trzy osoby, bądź całe chóry. Mogą mieć różne nastroje, charaktery, a także mogą pełnić różne funkcje. Możemy tu wyróżnić:

• • pieśni jednoczęściowe, dwuczęściowe, trzyczęściowe – proste utwory, w których melodie i refreny powtarzają się według określonego schematu,
  • ballady – opowiadają historie w formie śpiewanej. Opowieści są często dramatyczne lub romantyczne (o bohaterach, miłości),
  • arie i arietty – solowe utwory wokalne, które są wykonywane najczęściej w operze lub oratorium. Arietty są mniejszymi utworami (zazwyczaj dwuczęściowymi),
  • dumki – melodyjne pieśni o nostalgiczno-refleksyjnym charakterze,

• pieśni przekomponowane – w tym przypadku najpierw powstaje teskt, a dopiero potem muzyka, która jest dostosowywana do słów,

• recytatywy – utwory solo, które przypominają deklamacje. Służą głównie do prezentacji akcji (np. w operach),

• piosenki – krótkie utwory muzyki popularnej wykonywane w towarzystwie akompaniamentu muzycznego,

• motety – utwór śpiewany a capella lub z akompaniamentem,

• madrygały – utwory wielogłosowe o miłości, sielance i tematyce świeckiej.

Oprócz nich są także:

• pieśni zwrotkowe,
• pieśni wariacyjne,

ale w nie już nie będziemy się zagłębiać.

Formy sceniczne wokalno-instrumentalne

To utwory łączące śpiew i instrumenty, często o charakterze dramatycznym lub narracyjnym, przeznaczone zarówno do wykonania scenicznego, jak i koncertowego. Najważniejsze formy wokalno-instrumentalne związane ze sceną to:

• oratorium – duże dzieło wokalno-instrumentalne, najczęściej o tematyce religijnej, przedstawiane bez scenografii i kostiumów. Przykład: “Mesjasz” Georga Friedricha Händla,
• pasja – utwór opowiadający historię męki i śmierci Jezusa Chrystusa, wykonywany zwykle w okresie Wielkiego Tygodnia. Przykład: “Pasja wg św. Mateusza” Johanna Sebastiana Bacha,
• kantata – utwór wokalno-instrumentalny składający się z kilku części (aria, recytatyw, chór), często o tematyce religijnej, ale bywa też o tematyce świeckiej. Przykład: kantaty Bacha do mszy i uroczystości kościelnych.

Te formy pozwalają połączyć dramatyczny wyraz śpiewu z bogactwem instrumentów, nadając muzyce narracyjny i emocjonalny charakter.

Formy liturgiczne

Skoro już jesteśmy przy pasjach i innych utworach o tematyce religijnej, to możemy przejść płynnie do form liturgicznych. To utwory powstałe z myślą o religijnym kontekście, wykonywane w kościołach i innych miejscach kultu. Mają wzbogacić nabożeństwo i podkreślić jego uroczysty (tudzież żałobny, weselny) charakter. Do najważniejszych należą:

• kantyk – krótka pieśń pochwalna lub modlitewna, zbliżona do psalmu,
• psalm – muzyczna interpretacja biblijnego tekstu, może być solowa lub chóralna, często wykorzystywana w liturgii żydowskiej i chrześcijańskiej. Adresatem psalmów najczęściej jest Bóg. Mogą mieć one charakter dziękczynny, pokutny, patriotyczny, błagalny, pochwalny czy żałobny,
• hymn – utwór o uroczystej formie, śpiewany na cześć Boga lub świętych, często powtarzający motyw melodyczny (hymny mogą być też niezwiązane z chrześcijaństwem),
• pieśń – w tym kontekście ma charakter religijny, może być wykonywana solo lub chóralnie, często z akompaniamentem organów.
• chorał gregoriański – jednorodny śpiew monofoniczny, charakterystyczny dla średniowiecznych mszy, wykonywany a capella,
• chorał protestancki – śpiew prosty, łatwy do podjęcia przez zgromadzenie, z wyraźną melodią i rytmem,
• msza – złożona forma liturgiczna, składająca się z kilku części (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei), wykonywana podczas nabożeństwa,
• requiem – msza żałobna, poświęcona pamięci zmarłych, często rozbudowana, dramatyczna i pełna kontrastów. Przykładem może być “Requiem d-moll KV 626” Mozarta,
• motet – w tym przypadku to krótki utwór chóralny o treści religijnej, zwykle polifoniczny, czyli wielogłosowy, z wyraźnym akcentem na harmonię.

Formy teatralne

To utwory powstałe z myślą o scenie, łączące muzykę z teatrem i często tańcem, w celu opowiedzenia historii lub przedstawienia emocji bohaterów. Do najważniejszych muzycznych form teatralnych należą:

• balet – widowisko sceniczne, w którym muzyka i taniec opowiadają historię lub przedstawiają nastrój, często bez słów,
• burleska – lekka, satyryczna forma teatralna, łącząca muzykę, śpiew i komedię, czasem o charakterze parodystycznym,
• dramma per musica – klasyczna włoska forma operowa, z pełnym rozbudowanym tekstem i muzyką, skupiona na poważnej fabule,
• musical – teatr muzyczny współczesny, w którym akcja przeplata się z piosenkami i tańcem, często z udziałem całego zespołu aktorskiego (także z tancerzami lub aktorami-tancerzami),
• opera – widowisko wokalno-instrumentalne, w którym śpiew odgrywa kluczową rolę. Opery zwykle są rozbudowane i dramatyczne. Biorą w nich udział m.in. orkiestrą i soliści,
• operetka – lżejsza forma opery, o humorystycznej lub romantycznej fabule, z łatwymi do zapamiętania melodiami. Jest ona bardziej zrozumiała od opery,
• wodewil – widowisko sceniczne o lekkim, komediowym charakterze, łączące muzykę, śpiew i dialogi, popularne w XIX wieku.

Formy imitacyjne

Formy imitacyjne to utwory, w których główną zasadą jest naśladowanie jednego głosu przez drugi – melodia powraca w różnych partiach, tworząc wrażenie rozmowy lub muzycznej “gry lustrzanej”. Takie kompozycje są często bardzo kunsztowne i wymagają od wykonawców precyzji. Do form imitacyjnych należą:

• fuga – najbardziej rozwinięta forma imitacyjna; główny temat utworu powtarza się w różnych głosach i w różnych tonacjach, budując skomplikowaną i logiczną strukturę,
• kanon – prostsza odmiana, w której jeden głos zaczyna melodię, a kolejne powtarzają ją po chwili, jak echo. Najbardziej znany przykład to “Kanon D-dur Pachelbela”. Dawniej forma ta była znana jako fuga, ale koniec końców powstały z tego dwie osobne, 
• canzona – forma instrumentalna o charakterze poważnym lub tanecznym, często oparta na kontrastach i imitacyjnych fragmentach,
• ricercar – wczesna forma polifoniczna, poprzedniczka fugi, często improwizacyjna w charakterze, pełna ścisłych imitacji melodii.

Formy taneczne

Muzyka i taniec od wieków idą w parze. Wiele form muzycznych powstało właśnie z myślą o tańcu – niektóre były tańczone na dworach, inne w wiejskich karczmach, a jeszcze inne przeszły do historii jako utwory koncertowe. Każda z nich ma swój charakterystyczny rytm i tempo i choć bywają podobne, wprawne ucho na pewno dosłyszy się wielu różnić. Wśród form tanecznych wyróżniamy takie formy jak chociażby:

• allemande, courante, sarabanda, gigue – tańce barokowe, które stały się podstawą klasycznych suit,
• menuet – elegancki i dostojny taniec dworski, typowy dla epoki klasycyzmu,
• polonez, mazur, kujawiak, oberek, krakowiak – polskie tańce narodowe, pełne ekspresji, różniące się tempem i nastrojem (od dostojnego poloneza po żywiołowego oberka),
• bolero, tango, tarantella, czardasz – tańce charakterystyczne dla Hiszpanii, Ameryki Południowej, Włoch i Węgier, nasycone emocjami i energią,
• polka – czeski taniec ludowy,
• walc – wirowy taniec pochodzenia niemieckiego,
• cancan – tańczony w operetkach,
• marsz i scherzo – formy rytmiczne, które z czasem zaczęto wykonywać także poza kontekstem tanecznym, jako samodzielne utwory instrumentalne,
• ragtime – taniec i styl muzyczny o nieregularnym, “poszarpanym” rytmie, poprzednik jazzu.

Przeczytaj także: Czeska polka, walc angielski, tango argentyńskie, czyli taniec w różnych regionach świata

Przeczytaj także: Historia tańca – od tańców rytualnych po taniec nowoczesny

Miniatury i formy instrumentalne

W międzyczasie rozwinęły się także krótkie formy instrumentalne, często o charakterze lirycznym lub wirtuozowskim. Nazwy możesz kojarzyć, bo moja tu o kołysankach, fantazjach, kaprysach oraz rapsodiach (które, jak się okazuje, nie są tylko marką dżemów). Czym się charakteryzują?

• etiuda, preludium, toccata – utwory ćwiczeniowe lub wprowadzające do większych dzieł, które z czasem stały się także pełnoprawnymi dziełami koncertowymi,
• nokturn, kołysanka, elegia, legenda – nastrojowe miniatury o intymnym, nostalgicznym charakterze,
• kaprys, fantazja, humoreska, intermezzo – utwory pełne swobody i indywidualnego wyrazu,
• rapsodia, serenada, suita, partita, wariacja, rondo, sonatina – formy większe, ale nadal bardziej elastyczne niż monumentalna symfonia.

Oczywiście tutaj opisujemy je naprawdę krótko. Gdy wdamy się w szczegóły, zobaczymy, jak bardzo poszczególne formy różnią się od siebie zarówno brzmieniem, jak i liczbą instrumentów/głosów czy przeznaczeniem.

Wielkie formy klasyczne

Wielkie formy klasyczne to najbardziej rozbudowane i prestiżowe gatunki muzyczne. Takie, które są tworzone z rozmachem. Przykładami są:

• sonata – utwór najczęściej na jeden instrument lub duet, oparty na ścisłym schemacie części,
• koncert – kompozycja, w której solista “dialoguje” z orkiestrą,
• symfonia – rozbudowana, wieloczęściowa forma orkiestrowa, szczyt klasycznej sztuki kompozytorskiej,
• poemat symfoniczny – dzieło programowe, które opowiada historię lub maluje obraz muzyką.

Rzadziej używane (i czasem zapomniane) formy muzyczne

Są też takie formy muzyczne, które zostały już zapomniane, są traktowane jako archaiczne (dziś praktycznie nikt z nich nie korzysta) lub korzysta się z nim bardzo rzadko. Wśród nich znajdziesz takie formy jak chociażby alborada, bergeretta, bicinum, caccia, cantilena, cantiga, dicertimento, fugato, frottola, jota… 

Formy muzyczne – podsumowanie

Wiesz już, jakie są formy muzyczne. Teraz pora na posłuchanie ich w “naturalnym środowisku”. Co powiesz na wyjście na balet, koncert symfoniczny czy do opery? Będziesz mógł przekonać się na własne uszy, jak bardzo poszczególne melodie różnią się od siebie (i kto wie, być może nawet znajdziesz nowe ulubione utwory – takie, o jakich byś wcześniej nie pomyślał).