Szlachetny chuligan

Jak widać, ta strategia anonimowości sławie artysty służy doskonale, marketingowo okazuje bardzo nośna i czyni go kimś na kształt współczesnego superbohatera. Dlatego ten wciąż gra z nami w tę grę – konsekwentnie ukrywa swoją tożsamość, nie przychodzi na własne wernisaże, a na publikowanych nagraniach ma przetworzony głos.

Ale czy to w sumie ważne, kim jest Banksy? Who cares? Niezależnie od tego, czy jest to jedna osoba czy kolektyw, bez wątpienia Banksy wyprowadzając sztukę z muzeów i galerii na ulice dokonał rewolucji, zmienił zasady gry. Krytycy okrzyknęli go najbardziej cenionym współczesnym artystą, a jego prace uznali za jedne z najbardziej znaczących dzieł sztuki początku XXI wieku. I ten fenomen wciąż trwa – każda przypisywana mu praca osiąga setki tysięcy dolarów na najważniejszych aukcjach sztuki, od 2010 roku magazyn “Times” umieszcza go na swojej liście 100 najbardziej wpływowych osób, a każde jego działanie ma wpływ nie tylko na popkulturę, ale przede wszystkim stanowi ważny głos na tematy społeczno-polityczne.

Szlachetny chuligan

Na tzw. efekt Banksy’ego składają się cztery elementy: talent, styl, treść i przekaz. 

Zaczynał od malunków sprayem na pociągach, ale szybko odnalazł swój własny styl w połączeniu graffiti i szablonu. Z czasem swoje portfolio Banksy zaczął uzupełniać też o happening, prace malowane na płótnie, instalacje, rzeźby i filmy ale to właśnie szablony odbijane na miejskich ścianach przyniosły mu rozgłos. Pomysłowo wkomponowane w przestrzeń, bystre, błyskotliwe, zabawne, zadziorne i ironizujące na trwałe wpisały się w naszą zbiorową pamięć. 

Wizerunki szczura, Elżbiety II czy całujących się policjantów są dzisiaj ikoniczne ale ostateczną pozycję w świecie sztuki ugruntowały Banksy’emu graffiti zrobione w 2005 roku na murze bezpieczeństwa rozdzielające Autonomię Palestyńską od Izraela. Wizerunki zamaskowanego chłopaka rzucającego bukietem kwiatów zamiast koktajlem Mołotowa i dziewczynki z balonikami w ręku, unoszącej się nad murem, reprodukuje są w milionach kopii do dziś. Od tego czasu Banksy jest już nie chuliganem z puszką sprayu, a światową marką i aktywistą politycznym, którego pacyfistyczny przekaz ma ogólnoświatowy zasięg. Od wojen, kryzysu migracyjnego, przez zachłanny kapitalizm i konsumpcjonizm, pandemię, COVID-19 aż po zmiany klimatyczne i zanieczyszczenie środowiska – prace artysty stale komentują aktualne, istotne problemy współczesności. Banksy konsekwentnie krzyczy do ludzkich sumień i pojawia się w tych zapomnianych przez boga miejscach, na które należy kierować oczy świata. Jak napisał na jednym ze swoich murali:

Artysta bardzo dosadnie te słowa ubiera w warstwę wizualną. W tej intencji powstała m.in. seria siedmiu murali z 2022 roku, które artysta stworzył w Kijowie, Irpieniu, Hostomlu, Horence i Borodziance. Widzimy na nich okrucieństwo wojny z perspektywy cywili, ich codzienność naznaczoną piętnem zniszczenia i śmierci. Stworzone na ruinach ukraińskich osiedli i przedszkola wizerunki kobiety w szlafroku i masce przeciwgazowej czy dzieci bawiących się częściami czołgu poruszają, wywołują emocję ale przede wszystkim przypominają bezpiecznemu i sytemu zachodowi o dramacie Ukraińców. Jest też mural przedstawiający chłopca pokonującego w judo postać przypominającą Putina. To piękny i ważny gest solidarności.

Bunt to cenny towar 

Nie można mówić o fenomenie Banksy’ego nie wspomniawszy o pewnym paradoksie. Chociaż sam  artysta jest antysytemowym i antyrynkowym wrogiem wszelkiego konsumpcjonizmu, zarabiają na nim rzesze ludzi. Jego niepokorne prace biją sprzedażowe rekordy i są dobrem ekskluzywnym. Ile na sztuce Banksy’ego zarabia on sam? Tego do końca nie wiadomo. Na pewno wiele jego prac spotkał smutny los – zostały zerwane wraz z tynkiem i sprzedane marszandom na aukcjach, uzyskując astronomiczne ceny. Jego ikoniczne wizerunki są też reprodukowane i sprzedawane – na koszulkach, kubkach, plakatach. Dzieje się to bez zgody ich autora. I chociaż, że w 2005 roku Banksy napisał, że “prawa autorskie są dla frajerów” to czasami zdarza mu się reagować na wykorzystywanie swojej sztuki w celach czysto komercyjnych. Wie jednak, że nie może iść do sądu gdzie musiałby ujawnić swoją tożsamość. Jest to zjawisko bez precedensu ale to cena jaką Banksy płaci za możliwość pozostania anonimowym.

Czy fakt, że artysta stał się dochodowym produktem rynkowym i medialnym odbiera mu wiarygodność partyzanta sztuki? W mojej opinii nie. Jeśli nawet zarabia na aukcjach swoich prac, to też równocześnie, w dalszym ciągu swoje murale maluje w ogólnodostępnej przestrzeni publicznej i to w takich miejscach, gdzie konserwacja prac jest niemal niemożliwa. A przede wszystkim wciąż zabiera głos w sprawach ważnych.

Banksy tylko kilka razy zdecydował się na organizację wystawy swoich prac ale na świecie organizowanych jest wiele wystaw kopii jego prac. Jedną z nich jest stworzona przez Hazisa Vardara – menedżera sztuki i miłośnika twórczości Banksy’ego – ekspozycja w Muzeum Banksy’ego w Krakowie. Można zobaczyć na niej ponad 150 reprodukcji prac artysty z całego świata. Pomysłodawca wystawy nazywa je “rekonstrukcjami” i jak sam mówi odtworzone zostały one celem przybliżenia zaangażowanej społeczno-politycznie twórczości Banksy’ego bez konieczności podróżowania po świecie.

Sam Banksy nie został zapytany o pozwolenie na skopiowanie jego prac. 

– Gdybym tylko wiedział, kim on jest, to na pewno bym go zapytał – zapewniał w innej z rozmów kurator ekspozycji. – Te wszystkie dzieła, które tutaj są, zostały umieszczone w przestrzeni publicznej i są dziełami publicznymi. Powinniśmy się zastanawiać nie nad tym, kto stworzył daną rzecz, tylko nad przesłaniem tych wszystkich dzieł sztuki. 

Podobne muzea Vardar zorganizował także w Paryżu, Brukseli, Barcelonie, Lizbonie, czy Pradze. Po wystawie wszystkie prace zostaną zniszczone po to, by nie mogły zostać sprzedane. A przychody z biletów? Varder tłumaczy, że sam z Muzeum Banksy’ego nie czerpie żadnych materialnych korzyści a sprzedaż biletów pozwala tylko na utrzymanie budynku i wynagrodzenie pracującego przy ekspozycji personelu. Dodatkowo cały dochód ze sprzedaży dostępnego w albumu poświęconego twórczości Banksy’ego ma zostać przekazany do wspieranej przez samego Banksy’ego fundacji zajmującej się pomocą dla migrantów w rejonie Morza Śródziemnego.