Kontrabas a wiolonczela – czym się różnią?

Historia kontrabasu i wiolonczeli

Historia obu tych instrumentów rozpoczęła się w XVI wieku, ale ich pochodzenie oraz przyczyny powstania są różne.

Skąd wziął się kontrabas?

Czym właściwie jest kontrabas i skąd się wziął? Choć zalicza się go do rodziny skrzypiec – razem z altówką, wiolonczelą i oczywiście samymi skrzypcami – jego historia jest inna niż pozostałych instrumentów.

Kontrabas narodził się na początku XVI wieku jako… hybryda. Został on stworzony poprzez połączenie cech skrzypiec i violi da gamba. Prawdopodobnie zaczynał jako nisko strojona wiolonczela, ale szybko okazało się, że jej pudło jest zbyt małe, by dobrze wybrzmiewać w najniższych rejestrach. Rozwiązaniem było… zaprojektowanie większych instrumentów, które mogły pomieścić i wzmocnić te dźwięki tak, jak chcieli tego muzycy.

Pierwszy znany opis kontrabasu znajdziemy u Michaela Praetoriusa (1571–1621). Pisał o “viola da gamba sub-base” – ogromnym instrumencie o wysokości ponad 2,4 metra, z pięcioma strunami i progami na podstrunnicy. Co ciekawe, grający wydobywał dźwięki o oktawę niższe niż zapisano w nutach – i ta praktyka jest uważana za standardową także dziś.

Włoska szkoła budowy kontrabasów, do której należał opisywany przez Praetoriusa instrument, wyróżniała się wypukłym tyłem pudła – przypominającym garb. Równolegle rozwijała się też szkoła niemiecka. Tamte kontrabasy były mniejsze, z płaskim tyłem i nieco inną konstrukcją.

A jak to było z wiolonczelą?

Jej początki sięgają drugiej połowy XVI wieku. Podobnie jak skrzypce i altówka, wywodzi się z violi da braccio – rodzaju średniowiecznego instrumentu smyczkowego. Już w 1529 roku Martin Agricola wspominał o basowym instrumencie smyczkowym z trzema strunami, choć w innych źródłach z epoki pojawiają się też wersje czterostrunowe.

Za pierwszego twórcę wiolonczeli uznaje się Nicolę Amatiego (zm. 1684), ale to jego uczeń – Antonio Stradivari – zaprojektował kształt, który znamy także dziś. Skrócił pudło rezonansowe z 80 do 75 cm, dzięki czemu instrument stał się poręczniejszy i bardziej uniwersalny. Stradivari jest więc uważany za ojca współczesnej wiolonczeli.

A co z repertuarem? Jedne z pierwszych utworów solowych powstały już w 1689 roku – ich autorem był Domenico Gabrielli. W baroku wiolonczela pełniła głównie funkcję basu ciągłego (basso continuo), ale stopniowo zaczęła się usamodzielniać. Pomógł w tym m.in. Luigi Boccherini – wirtuoz i kompozytor, którego utwory kameralne mocno wyeksponowały ten instrument.

Ciekawostki: wiolonczela stała się popularna także dzięki… arystokratom. Grał na niej m.in. Fryderyk Wilhelm II, król Prus, dla którego utwory komponował sam Boccherini. Z kolei kobietom długo nie wypadało grać na tym instrumencie przez obyczajowe ograniczenia. Aż do początku XX wieku panie trzymały wiolonczelę nie między nogami (jak ma to miejsce dziś), ale ukośnie z boku.

W XIX i XX wieku wiolonczela na dobre wkroczyła na sceny koncertowe. Powstały słynne koncerty Schumanna, Dvořáka, Saint-Saënsa, Elgara, Wariacje na temat rokoko Czajkowskiego, a także utwory solowe – jak sonata Kodálya. Wielką rolę odegrał tu Mstisław Rostropowicz – nie tylko wybitny wykonawca, ale też pedagog, dla którego komponowali m.in. Prokofjew, Szostakowicz i Lutosławski. To on otworzył nowy rozdział w historii wiolonczeli – jako pełnoprawnego instrumentu solowego.

Wiolonczela a kontrabas – podobieństwa i różnice

Przyjrzyjmy się teraz bliżej samym instrumentom. 

Budowa kontrabasu a budowa wiolonczeli – czym się różnią?

Czym różni się wiolonczela od kontrabasu? Na pierwszy rzut oka – przede wszystkim rozmiarem. Kontrabas mierzy nawet 2 metry i potrafi znacznie wystawać ponad głowę muzyka (wszystko zależy oczywiście od wzrostu grającego lub grającej oraz rozmiaru samego instrumentu). Dla porównania – wiolonczela, choć znacznie większa od skrzypiec, wygląda przy nim dość kompaktowo.

Wiolonczela:

• jest zbudowana z dwóch wygiętych płyt z wycięciami w kształcie litery “C”, połączonych boczkami,
• ma nóżkę, dzięki której opiera się o podłogę w trakcie gry (i przez to jest nieco “podwyższona”, a muzyk nie musi się do niej nachylać),
• jej wierzch wykonany jest ze świerku, a tył, boczki i główka – z jaworu,
• podstawka, czyli element podtrzymujący struny, jest znacznie mniejszy niż w przypadku kontrabasu (bo struny są cieńsze),
• waży około 3–4 kg (więc jest stosunkowo lekka).

Kontrabas:

• ma bardziej opadające górne wygięcie korpusu,
• jego podstawka (element podtrzymujący struny) jest większa i mocniej osadzona, bo musi utrzymać grube, długie struny,
• tak jak wiolonczela, ma pudło rezonansowe z otworami oraz bezprogową podstrunnicę, zakończoną ślimakowatą główką,
• dzięki otwarciu elementu przy główce, kontrabasista może uzyskać dźwięk“C”,
• najczęściej ma cztery struny, ale spotyka się też wersje pięcio- i trzystrunowe (np. potężny oktobas o wysokości niemal czterech metrów, na którym gra się w duecie),
• podstrunnicę wykonuje się zwykle z hebanu, pudło – ze świerku (góra) i klonu (tył instrumentu),
• sam kontrabas waży od 35 do 65 kg, a z futerałem nawet do 85 kg (utrzymanie go wymaga więc nieco więcej siły).

Jakie wymiary mają wiolonczela i kontrabas?

Wiolonczela i kontrabas to instrumenty o imponujących gabarytach – szczególnie w porównaniu ze skrzypcami czy altówką. Ich rozmiar ma bezpośredni wpływ nie tylko na brzmienie, ale też na sposób gry i dobór odpowiedniego modelu do warunków fizycznych muzyka.

Wiolonczela występuje w przeróżnych rozmiarach: od wersji dziecięcych po pełnowymiarowe:

• standardowa wiolonczela (rozmiar 4/4) ma około 80 cm długości (jak wiemy z historii, została ona skrócona do 75 cm, by była bardziej poręczna),
• dla dzieci i niższych dorosłych dostępne są mniejsze warianty: 1/16, 1/10, 1/8, 1/4, 1/2, 3/4 i 7/8 (brzmienie tych wersji nie różni się istotnie od modelu pełnowymiarowego – najważniejsze jest dobranie rozmiaru do budowy ciała grającej osoby),
• wiolonczele większe niż 4/4 są rzadkością – wykonuje się je na zamówienie, zwykle dla bardzo wysokich muzyków.

Jak sprawdzić, czy rozmiar wiolonczeli jest odpowiedni? Możesz to zrobić w trzech prostych krokach:

1. Usiądź na krześle z nogami zgiętymi pod kątem prostym.
2. Ustaw instrument: górna krawędź wiolonczeli powinna opierać się o mostek, a kołek od najniższej struny znajdować się przy lewym uchu. Dolne wcięcia boczne powinny dotykać lewego kolana.
3. Jeśli tak jest – instrument ma dobry rozmiar. Jeśli elementy są za wysoko – wybierz mniejszy egzemplarz. Jeśli za nisko – większy. 

Również kontrabas występuje w różnych rozmiarach – od “mini” po gigantyczne wersje. Średnia wysokość standardowego kontrabasu to około 180 cm, ale największe egzemplarze mogą sięgać ponad pięciu metrów długości i dwóch metrów szerokości – są to jednak rzadkie konstrukcje pokazowe.

Dla młodszych uczniów polecane są kontrabasy w niewiele większym rozmiarze od wiolonczel. 

Niezależnie jednak od twojego wzrostu, możesz dobrać wygodny instrument, a później dopasować jego wysokość do swoich potrzeb. Każdy kontrabas wyposażony jest w wysuwaną iglicę (metalowy trzpień z podpórką), który pozwala na regulowanie wysokości instrumentu. 

Pudło rezonansowe – co różni wiolonczelę od kontrabasu?

Choć oba instrumenty mają pudła rezonansowe wykonane z drewna, różnią się one znacząco pod względem budowy i kształtu – wszystko po to, by sprostać wymaganiom dźwiękowym i mechanicznym każdego z nich.

Pudło rezonansowe wiolonczeli ma tradycyjny kształt z wyraźnie zaznaczoną talią, typowy dla całej rodziny instrumentów smyczkowych. Jest ono wykonane z lżejszego drewna, co pozwala uzyskać ciepłe i śpiewne brzmienie, szczególnie w średnim rejestrze.

Ze względu na swoją wielkość i ogromne naprężenie strun, pudło rezonansowe kontrabasu musi być grubsze i solidniejsze. Często przyjmuje kształt łzy lub nowiu księżyca, co wyróżnia go na tle innych instrumentów smyczkowych. Taka budowa wspiera jego funkcję jako instrumentu basowego – zapewnia głębokie, rezonujące brzmienie.

Mimo że zasada działania pudła rezonansowego w obu przypadkach jest taka sama – wzmacnia ono dźwięk generowany przez struny – ich różnice konstrukcyjne odzwierciedlają odmienne role wiolonczeli i kontrabasu w muzyce, wpływając na ich brzmienie.

Jak brzmi wiolonczela, a jak kontrabas?

Choć oba instrumenty należą do rodziny smyczkowych, ich barwa i funkcje w zespole muzycznym są wyraźnie odmienne.

Kontrabas:

• ma podstawowe brzmienie i gęstość, przez co nadaje muzyce charakteru,
• charakteryzuje się bardzo niską, gęstą barwą, która jest rzadko wykorzystywana do gry solowej,
• brzmi masywnie i pełni rolę fundamentu harmonicznego – “podkładu” dźwiękowego,
• często jest wykorzystywany w orkiestrach i zespołach jazzowych,
• jego prosty dźwięk jest łatwy do rozpoznania wśród innych instrumentów,
• struny strojone są w kwartach: E1, A1, D, G,
• typowy zakres dźwięków: od E1 do g1.

Wiolonczela:

• ma barwę wyższą niż kontrabas oraz bardziej zbliżoną do ludzkiego głosu – uznawaną za wyjątkowo ”śpiewną” i soczystą,
• sprawdza się zarówno jako instrument solowy, jak i wspierający orkiestrę,
• jej brzmienie dobrze oddaje emocje, zwłaszcza w melancholijnych lub dramatycznych utworach (im smutniej, tym lepiej),
• struny wiolonczeli strojone są w kwintach, o oktawę niżej niż w altówce,
• dźwięki zapisuje się w trzech kluczach: basowym, tenorowym i wiolinowym,
• rejestry wiolonczeli to:
  • dolny – pełny, głęboki, czasem stłumiony,
  • średni – melodyjny i gęsty,
  • górny – jasny, lżejszy, nieco wyciszony.

Jaką rolę pełnią kontrabas i wiolonczela w orkiestrze i zespołach?

Choć oba instrumenty należą do grupy smyczkowych, ich zadania w orkiestrze i zespołach muzycznych są różne. Wynikają one zarówno z brzmienia, jak i możliwości technicznych każdego z nich.

Kontrabas stanowi fundament rytmu i harmonii:

• w orkiestrze symfonicznej kontrabas odpowiada za najniższe dźwięki – buduje podstawę harmoniczną utworu,
• wspiera on również inne sekcje smyczkowe, wzmacniając linie basowe i dodając głębi brzmieniowej.

Za to w jazzie kontrabas odgrywa kluczową rolę w sekcji rytmicznej – gra walking bass i nadaje puls całemu zespołowi. A w muzyce folkowej, filmowej i rozrywkowej często pełni funkcję rytmiczno-harmoniczną, dodając utworom ciężaru i ciepła.

Wiolonczela jest bardziej melodyjna i ekspresyjna, przez co w orkiestrze może pełnić zarówno funkcję harmoniczną (wspierającą altówki i kontrabasy), jak i melodyczną – szczególnie w partiach solowych. Jej ciepłe, śpiewne brzmienie sprawia, że często otrzymuje ważne, emocjonalne tematy muzyczne. W muzyce kameralnej (np. w kwartetach smyczkowych) stanowi pomost między kontrabasem a wyższymi instrumentami – bywa zarówno tłem, jak i dźwiękiem prowadzącym.

W jazzie wiolonczela jest używana znacznie rzadziej, ale dzięki swojej wszechstronności bywa wykorzystywana w eksperymentalnych projektach. Za to w muzyce filmowej często odpowiada za budowanie napięcia i emocji – szczególnie w scenach dramatycznych lub nostalgicznych.

Jak gra się na wiolonczeli i kontrabasie?

Choć oba instrumenty należą do rodziny smyczkowych, sposób gry na wiolonczeli i kontrabasie wymaga zupełnie innego podejścia niż w przypadku skrzypiec czy altówki. Wszystko przez ich rozmiar, ciężar i budowę (nie wyobrażamy sobie gry na co najmniej 35-kilogramowym kontrabasie tak, jak na skrzypcach, a ty?).

Na wiolonczeli gra się w pozycji siedzącej z instrumentem ustawionym między kolanami. Smyczek trzymamy w prawej ręce i przesuwamy nim po strunach, a lewą ręką dociskamy je do gryfu, skracając ich długość i zmieniając wysokość dźwięku. Menzura (czyli odległość między dźwiękami na gryfie) jest szersza niż w skrzypcach, co wymaga większego rozciągnięcia palców. Dla początkujących wiolonczelistów i wiolonczelistek dociskanie grubych strun, które są umiejscowione na podstrunnicy wyżej niż np. w skrzypcach, może być trudne, ponieważ wymaga to sporo siły. Ale z czasem da się do tego przyzwyczaić.

Ciekawostka: Oprócz techniki smyczkowej stosuje się też pizzicato (szarpanie strun), choć robi się to zdecydowanie rzadziej.

Na kontrabasie za to gra się w pozycji stojącej lub siedzącej (na specjalnym, wysokim krzesełku). W porównaniu do wiolonczeli, na kontrabasie można grać na trzy sposoby (dwa pierwsze są podobnie często wykorzystywane):

• smyczkiem (jak na skrzypcach),
• techniką pizzicato (najczęściej jest ona stosowana w jazzie),
• techniką slappingu (polega ona na odciąganiu i puszczaniu struny tak, by uderzyła o podstrunnicę, dzięki czemu wyda charakterystyczne, perkusyjne brzmienie). 

Gra na kontrabasie wymaga mocnych pleców i prawidłowej postawy ciała. Bez tego kontrabasista czy kontrabasistka poczuje nieprzyjemny ból (i to bardzo szybko), przez co nie tylko będzie jemu/jej trudno grać, ale także jakość tej gry będzie pozostawiała wiele do życzenia. Dodatkowo gryf kontrabasu ma jeszcze większą menzurę niż wiolonczela, więc rozciągnięcie palców jest tu jeszcze większym wyzwaniem. 

Jak stroi się wiolonczelę, a jak kontrabas?

Strojenie obu instrumentów odzwierciedla ich funkcje i zakres dźwiękowy – wiolonczela gra wyżej i bardziej melodyjnie, kontrabas niżej i bardziej rytmicznie.

Wiolonczela ma cztery struny i stroi się ją w kwintach:

• najczęstsze strojenie to: C – G – D – A (od najniższej do najwyższej struny),
• ten układ pozwala na swobodne poruszanie się w średnim i wyższym rejestrze – idealnym dla partii melodycznych.

Kontrabas ma trzy lub cztery struny i stroi się go w kwartach:

• najczęściej spotykane strojenie czterostrunowe to: E – A – D – G (o oktawę niżej niż wiolonczela),
• w przypadku kontrabasu trzystrunowego: E – A – D,
• struny kontrabasu są grubsze i mają większy naciąg, więc wymagają innego podejścia technicznego niż ma to miejsce w przypadku wiolonczeli,
• strojenie w kwartach pozwala na grę w niskim rejestrze i lepiej wspiera rolę basową instrumentu.

Ile kosztuje wiolonczela, a ile kontrabas?

Zakup wiolonczeli lub kontrabasu to spory wydatek, który w dużej mierze zależy od jakości instrumentu, materiałów i poziomu zaawansowania muzyka.

Wiolonczela – od tysiąca do kilku tysięcy złotych:

• instrument dla początkujących można kupić już za około 1000 zł,
• modele średniej klasy (np. dla uczniów szkół muzycznych) kosztują zazwyczaj od 2000 do 5000 zł,
• profesjonalne wiolonczele (np. takie, które są tworzone ręcznie) mogą osiągać ceny nawet powyżej 10 000 zł.

Kontrabas jest znacznie droższy:

• cena nowego kontrabasu zaczyna się od około 2500 zł za model dla początkujących,
• instrumenty lepszej klasy to wydatek rzędu 5000–8000 zł, a profesjonalne egzemplarze mogą kosztować nawet ponad 20 000 zł.

Warto pamiętać, że oprócz samego instrumentu trzeba doliczyć koszty smyczka, futerału, kalafonii i ewentualnych regulacji u lutnika. Dlatego też wiele osób – szczególnie tych na początkowym etapie nauki – decyduje się na wypożyczenie instrumentu zamiast zakupu.

Wiolonczela i kontrabas – który instrument wybrać?

Kontrabas jest najrzadziej wybieranym przez początkujących muzyków instrumentem. Główną przeszkodą są jego duże rozmiary, które utrudniają przenoszenie i codzienne użytkowanie. Dlatego osoby zaczynające naukę muzyki częściej wybierają wiolonczelę, altówkę lub skrzypce (łatwiej je przechowywać choćby w niewielkim mieszkaniu).

Przed podjęciem decyzji o zakupie kontrabasu lub wiolonczeli warto skonsultować się z nauczycielem lub profesjonalnym doradcą. Pomogą oni poznać specyfikę gry na każdym z tych instrumentów i doradzą, który z nich będzie dla ciebie lepszy.

Czym różni się wiolonczela od kontrabasu? Podsumowanie

Rozmiar:

• wiolonczela: około 75–80 cm długości, poręczna,
• kontrabas: około 180 cm (standardowy).

Waga:

• wiolonczela: 3–4 kg,
• kontrabas: 35–65 kg (do 85 kg z futerałem).

Budowa:

• wiolonczela: pudło rezonansowe z dwóch wygiętych płyt z wycięciami w kształcie litery “C”, nóżka do oparcia o podłogę, mniejsza podstawka,
• kontrabas: większe pudło z opadającym górnym wygięciem, większa i mocniejsza podstawka, bezprogowa podstrunnica.

Pudło rezonansowe:

• wiolonczela: lżejsze drewno, tradycyjny kształt z wyraźną talią,
• kontrabas: grubsze, solidniejsze pudło w kształcie łzy lub nowiu księżyca, dostosowane do niskich dźwięków.

Brzmienie i funkcje:

• wiolonczela: wyższa, “śpiewna” i soczysta barwa. Wydaje dźwięki bliskie głosowi ludzkiemu,
• kontrabas: bardzo niski, gęsty i masywny dźwięk, pełni rolę fundamentu harmonicznego. Najczęściej jest uzupełnieniem pozostałych instrumentów, rzadziej daje popis solowy.

Struny i strojenie:

• wiolonczela: zwykle 4 struny,
• kontrabas: najczęściej 4 struny, czasem 3 lub 5; strojone w kwartach (E1, A1, D, G).