Historia cyrku – skąd się wziął i jak wyglądał dawniej?

Cyrk w starożytności

W Starożytnym Rzymie cyrkiem nazywano arenę bez dachu. Odbywały się tam:

• wyścigi konne oraz rydwanów,
• pokazy jeździeckie,
• inscenizacje bitew,
• walki gladiatorów,
• pokazy i walki z tresowanymi zwierzętami i nie tylko. 

Były to jedyne wydarzenia publiczne, które oglądali zarówno mężczyźni, jak i kobiety (podczas innych ludzie byli dzieleni ze względu na płeć). 

Pierwszym i zarazem największym rzymskim cyrkiem był Circus Maximus (wł. Circo Massimo, czyli cyrk największy). Leżał pomiędzy wzgórzami Awentynu i Palatynu, a jego początki sięgają Tarkwiniusza Starego. Od VI w. p.n.e. aż do IV w. n.e. budynek wielokrotnie modernizowano, by ostatecznie mieścił 250 tysięcy osób. Miał 544 metry długości (ponad pół kilometra!) i 129 metrów szerokości. Odbywały się tam głównie wyścigi rydwanów. 

Najstarszą częścią budynku są pozostałości fundamentów drewnianego budynku stajni. Pochodzą one z 329 roku p.n.e. Później został on zastąpiony murowaną budowlą. W II w. p.n.e. dobudowano miejsca dla senatorów, a jeszcze później także lożę dla cesarza. Przywieziono też 23,7-metrowy obelisk, który w 1587 roku papież kazał przenieść na Plac del Popolo. 

W 36 roku cyrk spłonął, ale cesarz Klaudiusz postanowił go odbudować. Niespełna 30 lat później budynek znów spłonął. W 104 roku zakończono odbudowę po trzecim pożarze. Rozbudowano go wtedy do 600 metrów długości i 200 metrów szerokości. Niestety, w niedalekiej przyszłości część budynku się zawaliła (oczywiście odbudowano go, ale z pewnymi zmianami). Później pojawił się tam nowy, jeszcze większy obelisk, który także później trafił na jeden z placów. Ostatnie igrzyska odbyły się tam w 550 roku.

Dziś zostały po nim jedynie resztki ruin, ale nadal robią monumentalne wrażenie. 

Później tak duże budynki przestały być wykorzystywane w celach rozrywkowych. Zastąpili je wędrowni treserzy zwierząt i artyści, którzy podróżowali po całej Europie w średniowieczu. 

Cyrk w średniowieczu (Anglia, Francja)

W 1742 roku w Anglii urodził się Philip Astley, który stworzył podwaliny pod współczesny cyrk. W 1768 roku założył on pierwszy amfiteatr w Londynie. Co prawda, nie wynalazł pokazów jeździeckich i nie był też pierwszym, który pokazał widzom akrobacje i klaunów (z czasem pojawili się też żonglerzy i inni artyści). Był jednak pierwszym człowiekiem, który zaaranżował specjalne miejsce, w którym odbywały się pokazy cyrkowe. To dzięki niemu arena jest okrągła (jako pierwszy jeździł konno po okręgu). 

Później pojawił się Andrew Ducrow, którego jazda konna przyczyniła się do stworzenia nowej cyrkowej tradycji. Zarówno wtedy, jak i później w Anglii budowano specjalne obiekty cyrkowe, które na stałe wpisywały się w pejzaż miast. W 1782 roku otwarto The Royal Circus and Equestrian Philharmonic Academy w Londynie (dziś znany jako The Surrey Theatre). W tym samym roku pojawił się też pierwszy cyrk we Francji. Był to Cirque Olympique znany także jako Cirque Franconi (po tym, jak Astley wydzierżawił paryski cyrk włochowi, Antonio Franconiemu). 

Dopiero w 1826 roku po raz pierwszy zrobiono pokaz cyrkowy pod namiotem. Kto go wymyślił i skąd wziął się w Anglii? Pora na rejs do Ameryki Północnej.

Pierwszy cyrk w Ameryce

Cyrk w Stanach Zjednoczonych pojawił się dzięki Anglikowi, Johnowi Billemu Rickettsowi. Początkowo uczył się on w Hughes Royal Circus w Londynie, ale zdecydował się wyjechać, by założyć własny cyrk w Filadelfii. Do niego należał pierwszy cyrkowy budynek, który stanął w Ameryce Północnej w 1793 roku. Oczywiście Ricketts wystąpił tam jako pierwszy.

Później pojawił się Victor Pepin, który był rodowitym nowojorczykiem i prowadził własny, duży cyrk. W 1825 roku Joshuah Purdy Brown został pierwszym właścicielem namiotu cyrkowego. Za to Dan Rice był najsłynniejszym klaunem przed wojną secesyjną. 

Rewolucja cyrkowa nastąpiła w latach 70. XIX wieku, kiedy to P. T. Barnum i William Cameron Coup stworzyli pierwszy pokaz dziwactw znany wtedy jako P. T. Barnum’s Museum, Menagerie & Circus. Coup był także pierwszym przedsiębiorcą cyrkowym, który wykorzystał pociągi cyrkowe do transportu artystów, zwierząt i sprzętu między miastami. 

Powrót do Anglii

W 1838 roku inny przedsiębiorca cyrkowy, Thomas Taplin Cooke, wrócił do Anglii i przywiózł ze sobą namiot cyrkowy, który bardzo szybko stał się popularny na Wyspach. Cyrki zaczęły się wtedy rozwijać jeszcze bardziej, dlatego dziś możemy mówić o takich postaciach jak:

• William Batty, którego trupa podróżowała z Newcastle do Edynburga i innych miejsc,
• Pablo Fanque, który był właścicielem jednego najbardziej znanych cyrków wiktoriańskiej Anglii. To on jest odpowiedzialny za modernizację dotychczasowych budynków cyrkowych (podczas jednego z występów w przejętym od innego przedsiębiorcy budynku zawaliła się konstrukcja, która spowodowała liczne obrażenia u widzów),
• Giuseppe Chiarini, Louis Soullier i Jacques Tournaire, którzy wprowadzili cyrk do Ameryki Łacińskiej, Chin, RPA, Rosji i Australii. Dzięki drugiemu z nich w europejskim cyrku pojawiła się chińska akrobatyka, a ostatni z panów dodał jeszcze pierwsze performance. 

W 1881 roku James Anthony Bailey i James L. Hutchinson nawiązali ze sobą współpracę, a ich cyrk zaczął podróżować po Europie, robiąc ogromne wrażenie swoim rozmachem oraz technikami (namiot oraz pociąg cyrkowy). Na ich arenie pojawiły się przedstawienia cyrkowe, wystawy zwierząt oraz pokazy dziwactw. Od tamtej pory przez praktycznie cały XX wiek cyrki tradycyjne działały właśnie w ten sposób. 

Co ciekawe, na dużych arenach trudno było przemawiać tak, by wszyscy widzowie to słyszeli. Dlatego też unikano raczej przestawień mówionych, a zamiast nich pojawiały się popisy akrobatów oraz skomplikowane i drogie maszyny, które także robiły wrażenie na zgromadzonych. 

Złota era cyrków trwała mniej więcej do II wojny światowej, po której ludzie woleli oddawać się innym rozrywkom, np. oglądaniu telewizji, która zaczęła się pojawiać w niektórych domach. Pojawili się też aktywiści walczący o prawa zwierząt, które w cyrkach były łamane. Oczywiście cyrki nadal funkcjonowały (zarówno tradycyjne, jak i nowe). Zanim jednak przejdziemy do tego, jak wygląda dzisiejszy cyrk, wybierzmy się na koniec Europy – do Rosji.

Cyrk w Rosji

Marzeniem Lenina w 1919 roku było to, by cyrk był traktowany na równi z operą czy teatrem. Dlatego też cyrki w Rosji zostały upaństwowione, a w 1927 roku powstał pierwszy cyrkowy uniwersytet w tym kraju, znany powszechnie jako Moskiewska Szkoła Cyrkowa. Uczono tam m.in. akrobatów. Trupy zaczęły podróżować po całym świecie już w latach 50. Doceniano oryginalność ich występów oraz zdolności artystyczne performerów. 

Nowy Cyrk, czyli wchodzimy w lata 70. XX wieku

Nowy Cyrk, znany jako cirque nouveau, narodził się w latach 70. w Australii, Kanadzie i Francji, a także w USA i UK. Łączył on zarówno tradycyjne cyrkowe umiejętności, jak i techniki teatralne, by przedstawienia opowiadały jakąś historię, która mogłaby wciągnąć widzów (zamiast historii pojawiał się także motyw przewodni, wokół którego krążyły wszystkie elementy pokazu, takie jak same przedstawienia, ale też stroje, światła, muzyka). Zaczęto stawiać na to, by cyrk wywierał jak największe wrażenie artystyczne. Od tamtej pory występy zwierząt były coraz rzadsze (w tradycyjnych cyrkach pojawiały się one praktycznie zawsze). 

Pionierami Nowego Cyrku były:

• Circus Oz (Australia, 1977 rok),
• The Pickle Family Circus (San Francisco, 1975 rok),
• Ra-Ra Zoo (Londyn, 1984 rok),
• Nofit State Circus (Walia, 1984 rok),
• Cirque du Soleil (Kanada, 1984 rok),
• Cirque Plume (Francja, 1984 rok),
• Cirque Eloize (Kanada, 1993 rok),
• Cirkus Cirkör (Szwecja, 1995 rok),
• Teatro ZinZani (USA, 1998 rok).

Największy sukces odniósł Cirque du Soleil z Kanady, który zarobił w 2009 roku ponad 810 milionów dolarów (odwiedził ponad 200 krajów). 

Niespodzianki XXI wieku – dzisiejszy cyrk

Contemporary Circus, czyli współczesny cyrk, narodził się w 1995 roku we Francji za sprawą “Le Cri du Caméléon” kierowanego przed Josepha Nadja w Le Centre National des Arts du Cirque. Jako gatunek cyrk współczesny zrezygnował z linearnej narracji na rzecz interdyscyplinarności i abstrakcyjnych konceptów. Historia, nastrój czy motyw przewodni nadal istnieją, ale występy skupiają się w głównej mierze na umiejętnościach cyrkowych. Zwierzęta są w nich bardzo rzadko spotykane. Zaprzestano także wykorzystywania wizerunku osób niepełnosprawnych i w jakiś sposób odmiennych. 

Porównanie cyrku współczesnego i tradycyjnego

A jak wyglądała historia polskiego cyrku?

Pierwszy stały cyrk został wybudowany w Warszawie w 1883 roku. Dokonała tego Wilhelmina Ciniselli, której rodzina prowadziła ów cyrk aż do wybuchu I wojny światowej. Pod koniec XIX wieku pojawiły się u nas także cyrki wędrowne (jednym z polskich prekursorów był Adam Pincel). 

Gdy Polska odzyskała niepodległość, coraz więcej Polaków stawało się właścicielami cyrków (byli to m.in. Stanisław Mroczkowski, Mieczysław i Bronisław Staniewscy). Pojawili się także nader wybitni artyści cyrkowi, tacy jak chociażby rodzina Barańskich, Mileców czy Blumskich. Popularne były też duety klaunów, m.in.:

• Bim-Bom (Mieczysław Staniewski, Iwan Raduński),

• Din-Don (Edward i Wiktor Manc).

Po II wojnie światowej powołano Dyrekcję Państwową Cyrków, której siedziba znalazła się w Łodzi. W tamtym czasie pojawiły się pierwsze w Polsce cyrki objazdowe. W 1967 roku stanęła za to Państwowa Szkoła Cyrkowa w Julinku. Później pojawił się cyrk nowy i współczesny, o którym mogłeś przeczytać wcześniej.