Z czego znana jest Łomża i co warto zobaczyć w tym mieście?

Skąd wzięła się nazwa “Łomża”?

Nie wiadomo dokładnie, jak powstała nazwa “Łomża”. Badacze mają różne przypuszczenia. Pierwsze z nich, należące do Zygmunta Glogera, brzmi: Ludzie mieszkający w lasach i żyjący z myślistwa, pasterstwa i rybołówstwa nie mieli potrzeby budowania zamków, bo przyrodzoną i najbezpieczniejszą ich warownią były zawalone łomami starych drzew gąszcze leśne. 

Profesor Karol Zierhoffer twierdzi zaś, że nazwa oznaczała dawniej miejsce, gdzie był łom, czyli pokruszone bloki kamienne lub połamane przez wiatr drzewa. Choć obie te teorie są podobne, panowie nie doszli do porozumienia. 

Krótka historia Łomży

Zanim wyjdziemy “na miasto”, poznajmy (znacznie) skróconą historię Łomży:

• w IX/X wieku założono gród na nadnarwiańskiej skarpie (5 km od dzisiejszego centrum miasta),
• ok. 1000 roku powstała pierwsza parafia na Wzgórzu Świętego Wawrzyńca,
• pod koniec XIV wieku Łomża uzyskała lokację w dogodniejszym miejscu,
• niedługo później wybudowano tam dwór (będzie o nim za chwilę),
• w XV/XVI wieku Łomża stała się trzecim największym miastem Mazowsza (przegrała tylko z Warszawą i Płockiem),
• na początku XVI wieku powstała tam łomżyńska fara (o niej też za chwilę), a chwilę później Łomża stała się miastem królewskim,
• w XVII i XVIII wieku Łomżę nawiedziły kataklizmy: potop szwedzki oraz klęski żywiołowe,
• w XIX wieku Łomża leżała w zaborze rosyjskim,
• podczas II wojny światowej utworzono w niej getto oraz dokonano zagłady Żydów (1942 rok),
• miasto zostało zniszczone w ok. 70%, a po wojnie – odbudowane.

Dziś miasto czeka na ciebie z otwartymi ramionami. A co w nim? 

Co warto zobaczyć w Łomży? 

W Łomży czeka na ciebie wiele zabytków. Nic dziwnego, skoro miasto ma przeszło 1000-letnią historię, prawda? Ruszajmy więc w drogę, by wszystko zobaczyć!

Zabytki sakralne w Łomży

Łomża to miasto “chrześcijańskie” (tak twierdzą statystyki). Możemy w nim zobaczyć wiele kościołów oraz innych budynków sakralnych wznoszonych w różnych latach:

• Katedra św. Michała (początek XVI wieku),
• kościół i klasztor oo. Kapucynów (1770-1798 rok),
• zespół klasztorny ss. Benedyktynek (połowa XIX wieku),
• Pałac Biskupi (1925 rok),
• Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (1877 rok),
• Wyższe Seminarium Duchowne (1866 rok, dawniej był to pałac rosyjskiego gubernatora),
• Cmentarz Katedralny (XVIII wiek),
• dwa cmentarze żydowskie (stary, XIX-wieczny oraz nowy),
• Dom Pastora (XIX wiek).

Katedra św. Michała Archanioła w Łomży

Katedra św. Michała Archanioła w Łomży to gotycki kościół zbudowany w latach 1504-1526. Na pewno go nie przegapisz, ponieważ jego trzy wieże dominują nad miastem. Wewnątrz katedry znajdują się cenne zabytki, m.in.: 

• barokowy ołtarz główny,
• piękne witraże. 

W katedrze odbywają się nie tylko obrzędy religijne, ale także wydarzenia kulturalne, takie jak chociażby Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej, organizowany co roku w okresie letnim. W okresie Wielkanocy i Bożego Narodzenia odbywają się tam także występy chórów oraz koncerty. 

Z Katedrą św. Michała Archanioła w Łomży jest związana pewna legenda:

podczas najazdu Szwedów na Polskę, kościół był miejscem schronienia dla mieszkańców miasta. Przechowywano tam także cenne skarby. Gdy Szwedzi zbliżali się do miasta, mieszkańcy postanowili ukryć najcenniejsze przedmioty w tajnych komnatach pod katedrą, wierząc, że w ten sposób uchronią je przed zrabowaniem. Transportowano je przez ukryty tunel, który prowadził z podziemi do pobliskiego zamku.

Choć nie ma dowodów na istnienie tego tunelu, legenda ta przetrwała przez wieki, a katedra nadal uważana jest za miejsce pełne tajemnic i skarbów przeszłości.

Kościół i klasztor oo. Kapucynów w Łomży

Został zbudowany w XVIII wieku i dziś jest to zabytkowy kompleks sakralny. Samego budynku możesz nie kojarzyć, ale na pewno słyszałeś o tamtejszej szopce bożonarodzeniowej. Dlaczego jest tak znana? Ponieważ to niezwykle rozbudowana i barwna konstrukcja, a zarazem jedna z największych szopek w regionie. Składa się z m.in.:

• tradycyjnych figur Świętej Rodziny, aniołów, pasterzy i Trzech Króli,
• licznych scenek rodzajowych przedstawiających życie codzienne w dawnej Polsce, 
• poruszających się figurki, które wprowadzają dynamikę do całej kompozycji,
• elementy nawiązujących do współczesnych wydarzeń lub lokalnych zwyczajów.

Co ciekawe, co roku dodawane są nowe figurki i elementy. Dzięki temu możesz ją odwiedzać wielokrotnie i za każdym razem zobaczyć coś nowego i niezwykłego. 

Szopka to jednak nie wszystko. Z kościołem i klasztorem oo. Kapucynów także związana jest pewna legenda. Według przekazów, obraz Matki Bożej Pocieszenia miał uratować klasztor przed zniszczeniem w czasie wojen napoleońskich. 

Pałac Biskupi w Łomży

Pałac Biskupi w Łomży został zbudowany w latach 1925-1927 i dziś jest rezydencją biskupów diecezji łomżyńskiej. Dawniej jednak pełnił różne funkcje: był zajmowany przez okupantów niemieckich, a po wojnie krótko służył jako siedziba władz państwowych.

Sam budynek wyróżnia się elegancką, neoklasycystyczną architekturą, z charakterystycznym portykiem i kolumnami (idealne tło do romantycznych zdjęć!). Wnętrze także robi wrażenie. Mieści się w nim m.in. zabytkowa kaplica z pięknymi malowidłami ściennymi i witrażami. 

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Łomży

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Łomży został wzniesiony w 1877 roku w stylu neorosyjskim. Pełnił wtedy funkcję cerkwi Świętej Trójcy, posiadając status soboru od 1885 roku. Dopiero po I wojnie światowej został przemianowany na kościół rzymskokatolicki.  Wracając jednak na chwilę do czasów cerkwi, przy soborze działało bractwo, szkoła oraz biblioteka. Podczas wojny cerkiew ucierpiała, przez co dziś reprezentuje styl eklektyczny. Jej wnętrze jednak nadal przypomina sobór Chrystusa Zbawiciela w Moskwie. 

Cmentarz Katedralny w Łomży

Został założony w XIX wieku poza ówczesnymi granicami miasta. Jest to jedna z najstarszych nekropolii w całym kraju. Każdego roku remontowane są poszczególne nagrobki, które są uznawane za zabytki (nic dziwnego skoro są tam grobowce i nagrobki w stylu klasycystycznym, eklektycznym, neoklasycystycznym, neorenesansowym oraz neogotyckim). Na terenie cmentarza znajdują się także:

• Dom Grabarza (z 1853 roku),
• Kaplica Śmiarowskich (kaplica grobowa wybudowana w 1838 roku przez Mateusza Śmiarowskiego ku pamięci jego zmarłej żony i dzieci),
• Dzwonnica (z 1886 roku),
• kaplica ewangelicka (z 1844 roku),
• kaplica prawosławna (z 1906 roku), 
• ogrodzenie z bramami (z 1879 roku). 

Na cmentarzu tym pochowani zostali znani i zasłużeni ludzie, tacy jak chociażby: Jakub Waga (1872 rok, botanik), Mikołaj Grekowski (1885 rok, pierwszy tancerz i pedagog baletu Warszawskich Teatrów Rządowych i Teatru Wielkiego w Warszawie) czy Ryszard Bender (2016 rok, historyk). Dziś pogrzeby odbywają się tam bardzo rzadko i są to sytuacje wyjątkowe (np. związane z zasłużonymi dla miasta osobami). 

Stary Rynek w Łomży

Stary Rynek w Łomży został zachowany w średniowiecznym układzie. Choć podczas wojny miasto bardzo ucierpiało, nadal można zobaczyć na własne oczy, jak wyglądało to miejsce lata temu. Na starym rynku zobaczymy trzy miejsca, która jest zdecydowanie są warte uwagi.

Ratusz w Łomży

Ratusz w Łomży został wzniesiony w stylu klasycystycznym w 1823 roku. Dziesięć lat później od strony wschodniej dobudowano oficyny, przez co powstał prostokątny dziedziniec. Środkowa część budynku od strony fasady przechodzi w czworoboczną wieżyczkę, która zwieńczona jest półkolistą kopułą z iglicą. Znajduje się na niej także zegar.

Dawniej ratusz stał na środku rynku, ale wielokrotne zniszczenia sprawiły, że stary budynek został rozebrany.

Hala Kultury w Łomży (dawniej Hala Targowa)

Hala Targowa w Łomży została wybudowana w 1929 roku. Jest to budynek wolnostojący, dwukondygnacyjny z wyższą halą główną. Powstała ona w wyniku konieczności uregulowania handlu prowadzonego przy Starym Rynku oraz ze względów sanitarno-higienicznych. Podczas wojny ucierpiała, ale niedługo później została odbudowana i nadal mieściła w sobie pawilony handlowo-usługowe.

Na początku XXI wieku podjęto rewitalizacją budynku, po której zmieniono jego nazwę na Halę Kultury. 

Kamieniczki z arkadami na Starym Rynku w Łomży

Kamieniczki z arkadami, które znajdują się na Starym Rynku w Łomży, zostały wybudowane w większości już po II wojnie światowej. Mogą jednak powodować pewien dysonans, ponieważ zostały wybudowane w stylu barokowym, przez co wydaje się, że są znacznie starsze.

Inne miejsca warte zobaczenia w Łomży

Łomża może się poszczycić jeszcze wieloma wspaniałymi zabytkami oraz innymi miejscami wartymi uwagi. Przyjrzyjmy się kilku ostatnim, tym najciekawszym.

Zamek w Łomży

Zamek w Łomży został wybudowany w XV wieku jako dwór Książąt Mazowieckich. Później pełnił funkcję niewielkiego Zamku Królewskiego. Znajdował się on od strony rzeki Narew, ale badacze nie są w stanie stwierdzić, czy aby na pewno zamek miał pełnić funkcję obronną. Według opisu z 1636 roku zamek posiadał wieżę, studnię oraz basztę. Już nieco wcześniej miał on także piekarnię, łaźnię, kuchnię (w osobnym budynku) oraz sad.

Niestety, już w XVII wieku dwór był bardzo zniszczony. Zamek został prawie całkowicie opuszczony (został tam jedynie mieszkaniec skarbca, w którym do 1824 roku mieściło się Archiwum Akt Ziemi Łomżyńskiej). Przed II wojną światową w rejonie gdzie stał zamek, znajdowała się dzielnica żydowska wraz z synagogą oraz innymi budynkami. 

W drugiej połowie XX wieku prowadzono badania archeologiczne w miejscu, gdzie dawniej wznosił się zamek. Odsłonięto wtedy częściowo róg budynku z XV wieku, fundamenty drugiego domu oraz liczne znaleziska. 

Z zamkiem związana jest legenda: 

dawno, dawno temu, kiedy Łomża była jeszcze małym miastem, wznosił się na wzgórzu potężny zamek. Mówi się, że w jego murach ukryto tajemniczy skarb. Pewnego dnia, gdy miasto było zagrożone najazdem wrogich wojsk, miejscowy książę postanowił ukryć swój najcenniejszy skarb, złote i drogocenne przedmioty, w bezpiecznym miejscu. Schował go w podziemiach zamku, w tajnym tunelu, który prowadził do ukrytej komnaty (czy to ten sam tunel, który prowadził z katedry?). Mówi się, że duchy rycerzy i strażników, którzy kiedyś strzegli zamku, wciąż błąkają się po jego ruinach, strzegąc ukrytego skarbu. Niektórzy twierdzą, że nocą, gdy księżyc świeci jasno, można usłyszeć echa dawnych walk i dźwięki złota oraz srebra.

Twierdza Łomża

Twierdza Łomża to carska twierdza wybudowana na przełomie XIX i XX wieku. Miała ona chronić tereny graniczące z Prusami wschodnimi. Początkowo powstało pięć fortów w formie twierdzy okrężnej. Później je rozbudowywano i przebudowywano, zmieniając ich nazwy. W 1909 roku Twierdza Łomża została skasowana, a latem 1939 roku forty przygotowywano do odparcia spodziewanego ataku wojsk niemieckich.

Do dziś zachowały się forty w Piątnicy i fort IV przy drodze na Ostrołękę. W forcie numer III znajduje się muzeum forteczne i strzelnica sportowa. Co, 2010 roku na terenie fortu II odsłonięto tablica pamiątkową, poświęconą ofiarom zbrodni katyńskiej katastrofy polskiego Tu-154 w Smoleńsku. 

Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży

Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży powstało w 1948 roku z inicjatywy polskiego etnografa, Adama Chętnika. Początkowo funkcjonowały trzy główne działy:

• zniszczeń wojennych ziemi łomżyńskiej po II wojnie światowej,
• geologiczno-paleontologiczny,
• etnografii i kultury ludowej (organizowany w Nowogrodzie w muzeum typu skansenowskiego).

Dziś gromadzi ono eksponaty związane ze sztuką i kulturą kurpiowską od jej początków aż po współczesność. Możesz tam zobaczyć takie wystawy stałe jak:

• “Bursztyn w dorzeczu Narwi” (wystawa bursztynu),
• “Łomża – wędrówka przez wieki” (wystawa archeologiczna),
• “Kurpiowskie osóbki” (wystawa etnograficzna),
• “Światło z wdziękiem” (wystawa lamp naftowych).

Są też wystawy czasowe oraz różne imprezy cykliczne, takie jak chociażby “Skansenowskie spotkania” (plenerowa impreza folklorystyczna) czy “Powroty do przeszłości” (festyn archeologiczno-historyczny).[1]

Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi

Łomża znajduje się na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Narwi. To idealne miejsce na spacer, które obfituje w przepiękne krajobrazy, ciszę i spokój. Możesz tam odpocząć po długim dniu lub po prostu spędzić trochę aktywnego czasu. 

Park obejmuje powierzchnię prawie 7500 ha, leżąc na terenie gmin: Łomża, Piątnica oraz Wizna. Przepływa przez niego rzeka Narew, a spacerując zobaczysz m.in.:

• dolinę rzeki,
• roślinność wodną, szuwarową, torfowiskową oraz łąkową,
• niewielkie fragmenty lasów łęgowych,
• unikalną, ciekawie ukształtowaną rzeźbę terenu (powstała po tym, jak rzeka Narew przebiła się przez wysoczyznę Kolneńską i Wysokomazowiecką. Odcinek ten nazywa się Przełomową Doliną Narwi),
• równinną dolinę,
• wzniesienia i wiele, wiele więcej.

Warto tam przyjechać w okresie normalnej wiosny (czyli takiej, która ma miejsce po opadach śniegu), ponieważ rzeka znika, a spływające z roztopów wody tworzą olbrzymie rozlewisko-jezioro. Pojawia się wtedy także “hałas” w postaci dzikiego ptactwa, powracającego do swoich miejsc lęgowych.

Jak widzisz, Łomża ma wiele do zaoferowania. Warto ją odwiedzić, ale jesteśmy pewni, że jeden dzień na zwiedzanie ci nie wystarczy.

Przypisy: 

[1] https://www.muzeum.lomza.pl/muzeum/wystawy-stale (dostęp z dnia 21.08.2024)

[2] https://lpkdn.wrotapodlasia.pl/ (dostęp z dnia 21.08.2024)