Polska muzyka ludowa: tradycje i nowoczesność

Kilka słów teorii na początek

Niektórzy zamiennie używają określeń folkowy, tradycyjny oraz ludowy. Czy słusznie?

Muzyka tradycyjna to określenie historycznej muzyki wiejskiej. Możemy do niej zaliczyć także pieśni żołnierskie, patriotyczne, historyczne, narodowe i popularne.

Muzyka ludowa stała się za to (niestety niesłusznie) wiadrem, do którego wrzucamy tak naprawdę wszystko, co tylko nawiązuje do folkloru. Niektórzy twierdzą nawet, że disco polo także należy do muzyki ludowej, co jednak nie jest prawdą. 

Dawna muzyka ludowa

Czym więc jest muzyka ludowa? Dawniej była to muzyka wiejska, która była przekazywana ustnie z pokolenia na pokolenie. Oprócz tego w zależności od regionu, poszczególne wersy piosenek mogły się różnić, by zachować związek z miejscem, w którym je śpiewano. Autorzy pieśni ludowych byli anonimowi. Śpiewanie piosenek ludowych budowało wspólnotę. 

Muzyka ludowa w XXI wieku

Dzisiejsza muzyka ludowa korzysta z zapisów nutowych, profesjonalnych szkół i zapisanych tekstów piosenek. Traci przy tym swego rodzaju naturalność podczas śpiewu oraz wariabilność, która sprawiała, że treść utworów różniła się w zależności od regionu. Podczas występów stawia się na solowy śpiew (ewentualnie w małych grupach), a repertuar dopasowuje się do możliwości konkretnych wokalistów. 

Przez to, że artyści występują teraz pod własnymi nazwiskami, muzyka ludowa straciła swój anonimowy charakter. Wpływ na to ma także prawo autorskie, które wyparło twórczość anonimowej zbiorowości ludzkiej na rzecz konkretnych gwiazd muzyki tradycyjnej. 

Jednym z ważniejszych elementów dawnej muzyki ludowej była jej obrzędowość. Teraz, przez silny wpływ niektórych religii, ta cecha została niemal całkowicie wyparta. Jedyne pieśni, które zostały zachowane właśnie w tej obrzędowej formie dotyczą właśnie muzyki religijnej (np. kolęd). 

Zachowane zostało jednak, choć w nieco zmienionej formie, poczucie wspólnoty podczas śpiewu. Dawniej razem śpiewały przeważnie gospodynie z jednej wsi, a teraz w zespołach ludowych zbierają się kobiety i mężczyźni z całego regionu. Przyznać jednak trzeba, że podczas słuchania występów liczniejszych grup tę wspólnotę czuć. 

Jeszcze jedna istotna zmiana dotyczy walorów estetycznych. Dawniej były one ważne, ale nie najważniejsze. Pieśni miały dobrze brzmieć, by przyjemnie się je śpiewało. Teraz twórcy skupiają się na tym walorze estetycznym przede wszystkim, by zachwycić słuchaczy. 

Muzyka ludowa a muzyka folkowa

Muzyka folkowa nie jest tym samym, co muzyka ludowa. Jednak bałagan w terminologii i posługiwaniu się różnymi terminami sprawia, że niektórzy wymiennie stosują te pojęcia. Dlatego musimy wyjaśnić sobie, czym tak naprawdę jest folk. 

Definicja zawiera trzy główne wyjaśnienia:

• jest to folk music zapoczątkowany w USA w latach 40. i 50. ubiegłego wieku (bardziej chodziło tu o country and western, aniżeli o „naszą” muzykę ludową),
• jest to muzyka ludowa (bez rozróżnienia na stylizowaną i tradycyjną),
• jest to każda muzyka, która odwołuje się do folku (bez rozróżnienia na rodzimy i obcy).

Porządek w tym bałaganie próbowało zrobić Polskie Radio. Przy okazji Festiwalu Nowa Tradycja, który odbywa się od 1997 roku w Studiu Koncertowym Polskiego Radia im. W. Lutosławskiego zastosowało właśnie termin „muzyka folkowa”. Teraz uważa się, że muzyka folkowa wywodzi się bezpośrednio od muzyki ludowej. Jako przykład możemy podać takie zespoły i muzyków jak:

• Trebunie-Tutki,
• Hanka Rybka,
• Zakopower,
• Siwy Dym,
• Czeremszyna,
• Otako, 
• Joszko Broda.

Musisz jednak pamiętać, że nie jest to już typowa muzyka ludowa, a jedynie do niej nawiązuje. Polskie zespoły często nawiązują także do folkloru zagranicznego, np. ukraińskiego czy nawet celtyckiego. 

Polscy reprezentanci starej muzyki ludowej

Są tacy wykonawcy, którzy nawiązują do starej muzyki ludowej bardziej niż inne. Świetnym przykładem jest Kapela ze Wsi Warszawa, Orkiestra św. Mikołaja czy Zespół Polski. Są też takie grupy, które wykorzystują improwizację podczas tworzenia swoich utworów. Ich brzmienia są surowsze niż mainstreamowych zespołów. Coraz częściej wykorzystują one tradycyjne instrumenty czy nawet dawne instrumenty ludowe. A to wszystko potrafi zderzać się z nowoczesną elektroniką, która nadaje muzyce zupełnie innego charakteru. W treściach piosenek coraz częściej rezygnuje się z gwary, by utwory były zrozumiałe dla masowego odbiorcy. 

Czy wszystko zaczęło się od Cleo i Donatana?

Kilka lat temu Cleo i Donatan wypuścili prawdziwy hit, który wpłynął nie tylko na muzykę, ale także i na modę. „My Słowianie” to piosenka, która teoretycznie jest folkowa. Niektórzy myślą, że to od nich się zaczęło, ale to nie prawda.

Zespoły czy wokaliści śpiewający muzykę w klimacie ludowym istnieją już od dawna. W 1969 roku powstał Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Szczecińskiej „Krąg”. U niego także możemy usłyszeć folkowe brzmienia i zobaczyć piękne, ludowe stroje. Oprócz tego mamy Dikandę, która została założona w 1997 roku i łączy w sobie żywiołowość ludową z tradycjami ludowymi z całego świata. Nowszą, żeńską grupą z 2011 roku jest Sutari. Trzy delikatny kobiety dają nowe życie i brzmienie typowym pieśniom ludowym z Litwy i Polski. Tworzą też własne folkowe kompozycje. 

Nowoczesne ludowe zespoły, których warto posłuchać

Oprócz nich jest wiele innych wykonawców, którzy zasługują na chociaż odrobinę uwagi:

• Hańba! założona w 2013 roku w Krakowie łączy różne brzmienia: punkowe, indie-rockowe i folkowe. Teksty piosenek pochodzą od najlepszych międzywojennych poetów,
• Kroke to grupa założona także w Krakowie z tym że ponad 20 lat wcześniej – w 1992 roku. W jej piosenkach folk łączy się z muzyką bałkańską, etniczną, jazzową i ludową,
• Dagadana, czyli zespół polsko-ukraiński założony w 2008 roku miesza muzykę ludową z obu krajów, tym samym pokazując podobieństwa i różnice między dwiema tradycjami. Przy tym folkowe brzmienia łączą się z nowoczesną muzyką elektroniczną,
• Village Kollectiv to wspólny projekt Rafała Kołacińskiego i Zespołu ze Wsi Warszawa. Ich piosenki są połączeniem folku i wiejskich przyśpiewek,
• Laboratorium Pieśni, czyli grupa dziewcząt, które śpiewają a capella i swoimi piosenkami nawiązują do pogańskiego folku. Panie śpiewają nie tylko polskie pieśni ludowe.

Jak widzisz, dzisiejsza muzyka ludowa to coś znacznie więcej, niż jeszcze kilka, kilkanaście dekad temu. Niemały wpływ ma na to globalizacja, która sprawia, że różne kultury przeplatają się tak bardzo, że trudno doszukiwać się sztywnych podziałów na to, co „nasze” i na to, co „obce”.