Pantomima – co to takiego jest?

Czym jest pantomima?

Pantomima, inaczej mimodram, to przedstawienie, w którym aktorzy nie używają głosu. Cały spektakl toczy się na bazie ruchów i mowy ciała oraz gestów. Mimowie, czyli owi aktorzy, mają tak bardzo wytrenowaną mimikę, żeby naprawdę nie muszą nic mówić, byśmy ich zrozumieli. 

Teatr pantomimy ma dwie podstawowe formy:

• komedię (służy wyłącznie rozrywce, unika poważnych tematów i jest nieskomplikowana. Jej celem jest doprowadzenie widzów do śmiechu),
• druga postać pantomimy także służy rozrywce, ale jej celem jest zarówno wywołanie śmiechu, jak i skłonienie widzów do refleksji nad życiem. Może też poruszać poważne tematy oraz wywoływać różne emocje, np. wzruszenie. Wymaga od widzów wyobraźni oraz pewnego wysiłku intelektualnego. 

Kim jest mim?

Aktor tworzący pantomimę to mim. Jak wspomnieliśmy, nie posługuje się on głosem, a jedynie swoim ciałem. Najczęściej możesz go zobaczyć w teatrze lub na ulicach większych miast (lub mniejszych, turystycznych perełek), a także w telewizji. 

Ważne jest to, by nie mylić mimów z ulicznymi “staczami”, np. takimi, którzy udają rzeźby. Sztuka pantomimy polega na ruchu, więc mimowie nie mają z owymi “staczami” nic wspólnego. 

Wielu mimów ma charakterystyczny makijaż: umalowaną na biało twarz z ewentualnymi czarnymi dodatkami w postaci np. brwi czy ust oraz różnokształtnych obwódek wokół oczu. Dzięki temu ich mimika jest dobrze widoczna nawet z daleka. 

Znani polscy mimowie

Najbardziej znanym polskim mimem, który nieco odstaje na tle innych tego typu artystów, jest Ireneusz Krosny. Posiada on styl tak oryginalny, że jest od razu rozpoznawany: nie ma makijażu, jest ubrany na czarno, a scenografia jest niezwykle uboga. Jego autorskie etiudy opowiadają o życiu społecznym i towarzyskim, ale artysta ten nie stroni od absurdu i abstrakcji. Każde przedstawienie kończy się puentą i przesłaniem (często zaskakującym). 

Innymi znanymi mimami są:

• Bartłomiej Ostapczuk,
• Gregg Goldston,
• Jacques Lecoq,
• Jean-Gaspard Deburau,
• Marcel Marceau,
• Mikołaj Wiepriew,
• Oleg Popow,
• Pan Tau,
• Stefan Niedziałkowski. 

Historia pantomimy

Możesz się zdziwić, ale pantomima pojawiła się naprawdę dawno temu, bo już około VI-IV wieku p.n.e. Za jej prekursorów uważa się etrusków i fescenninów. Początków pantomimy można dopatrywać się także w greckim teatrze tańca, mimie rzymskim i greckim, a także w atellanach (improwizacja teatralna w maskach), phykalesach i pantomimie rzymskiej. Co ciekawe, tamtejsza pantomima zawierała w sobie elementy śpiewu oraz dialogów. Jak doszło do tego, że mimowie przestali mówić? Możemy dopatrywać się tego w XVII i XVIII wieku.

W nowożytności pantomima stała się elementem występów akrobatów i tancerzy, a także aktorów teatrów jarmarcznych czy komedii dell’arte. Jej największy rozkwit nastąpił pod koniec XVII i w XVIII wieku w Anglii oraz we Francji. Pojawiły się wtedy bardziej swobodne formy występów, które zagościły zarówno w teatrach stacjonarnych, objazdowych, jak i w cyrkach. Według artystów z tamtych czasów gesty i ruchy są zrozumiałe dla widzów każdej narodowości (choć warto wiedzieć, że są pewne niuanse, w których nieszkodliwy w jednym kraju gest może obrażać mieszkańców innego państwa). Dodatkowo na milczenie aktorów wpłynął fakt, że obowiązujące wtedy prawo pozwalało na używanie słów tylko tym teatrom, które mają stosowne pozwolenia. Pantomima była więc bezpiecznym wyborem (i możliwością obejścia przepisów). Aktorzy mogli wystawiać przedstawienia, które nie były zgodne z cenzurą. 

W pierwszej połowie XIX wieku Jean Gaspard Deburau (tak, to jeden z najbardziej znanych mimów w historii) nadał pantomimie zupełnie nową formę. To on jest odpowiedzialny za stworzenie postaci Pierrota (nie, nie chodzi o tego cukierka z Wedla, swoją drogą bardzo dobrego, ale jeśli masz alergię na orzeszki ziemne, unikaj ich!). To mężczyzna/chłopiec ubrany w biały kostium i czarną czapeczkę oraz z pobieloną twarzą, co miało podkreślać mimikę. To jednak nie wszystko. Pierrot odszedł od akrobacji i dosadnych scen. Skupił się na subtelniejszej wersji pantomimy, która miała przekazywać filozoficzną refleksję na temat życia ludzkiego.

Wiek XX przyniósł za to eksperymenty. Jak grzyby po deszczu wyrastały nowe formy i techniki artystyczno-intelektualne. Zalicza się do nich chociażby:

• ćwiczenia Jacquesa Copeau,
• ideę mimu czystego i rzeźby ruchonem Etienne’a Decoux,
• podstawy techniki pantomimicznej i stworzenie języka pantomimy przez Etienne’a Decoux oraz Jeana Louisa Barraulta,
• etiudy Marcela Marceau (wtedy pojawiły się solowe występy). 

Pantomima w Polsce

Do Polski pantomima przyszła wraz z trupami komedii dell’arte. Dlatego też znana w XVIII i XIX wieku pantomima opierała się na popisach akrobatycznych, tańcach i grach aktorskich,  w których mimowie odgrywali kilka postaci. Pojawiała się także pantomima angielska (m.in. “Arlekin Szkielet”), a także cyrkowe scenki oraz panoramy. W XIX wieku popularność zdobywała za to pantomima zespołów jeźdźców z Anglii, Niemiec, Czech oraz Włoch, która bazowała na przedstawieniach cyrku Franconich połączonych z pantomimą konną. 

W 1913 roku w Teatrze Nowości wystawiona została pantomima “Sumurun” Friedricha Freksy. Wystąpiła w niej Pola Negri, a całe przedstawienie bazowało na inscenizacji Maxa Reinhardta, która miała miejsce w Berlinie. 

Polska pantomima rusza w świat

Niedługo później francuska pantomima wywarła ogromny wpływ na edukację aktorów m.in. w studiu teatralnym Iwo Galla oraz w Reducie Juliusza Osterwy. Edukacja ta skupiała się m.in. na zakresie świadomości własnego ciała, co jest bardzo ważne w pracy mima. To wszystko działo się za czasów wojny, a po niej pojawił się Henryk Tomaszewski, który w 1956 roku otworzył Wrocławski Teatr Pantomimy. Artyści wzięli za cel przekazanie treści filozoficznych oraz intelektualnych. Dlatego też Henryk Tomaszewski stworzył, wraz ze swoimi pracownikami, nową formę teatralną, która była punktem odniesienia dla dzisiejszej, oglądanej na całym świecie pantomimy. Wszystko zaczęło się od mimodram inspirowanych literaturą i teatrem. Później pojawiły się także etiudy, a na koniec pełnospektaklowe widowiska o bogatej scenografii, oprawie muzycznej oraz jednolitej strukturze dramatycznej. Miały one skłaniać do głębokiej refleksji egzystencjalnej. 

Henryk Tomaszewski na tym nie poprzestał. Stworzył również autorką metodę kształcenia mimów. Dzięki owej metodzie możliwe stało się wyrażanie skomplikowanych fabularnie i psychologicznie treści bez pomocy słów. Uczniowie Tomaszewskiego później wyruszyli w świat i sami kształcili kolejne pokolenia mimów w Ameryce oraz Europie. Byli to m.in. Stefan Niedziałkowski, Stanisław Brzozowski, Paweł Rouba oraz Elżbieta Jaroszewicz. 

Pantomima Henryka Tomaszewskiego stała się inspiracją do powstania takich formacji jak m.in.:

• Teatr Ekspresji,
• Teatr Formy,
• Olsztyńska Pantomima Głuchych,
• Teatr Pantomimy Gest Politechniki Wrocławskiej,
• Scena Mimów przy Warszawskiej Operze Kameralnej. 

One wszystkie zajmowały się pantomimą grupową (podczas gdy np. Ireneusz Krosny stawia na solowe występy). 

Pantomima a film

Filmy nieme bazowały na dokonaniach pantomimy. Twórcy pierwszych filmów nie mieli sprzętu, który rejestrowałby zarówno obraz, jak i dialogi dobrej jakości, dlatego całość opierała się raczej na mowie ciała, a nie na słowach. Znanymi aktorami filmów niemych są m.in. Buster Keaton, Harold Lloyd oraz Charlie Chaplin (ten ostatni jest najprawdopodobniej najlepiej uwiecznionym mimem w historii). Dzięki wyćwiczonej mimice, mowie ciała i znajomości wielu gestów aktorzy ci mogli przekazywać swoim ciałem wszystko, co dzisiejsi artyści robią za pomocą słów.

Jak widzisz, dzisiejsza pantomima przybiera różne formy. Mogą to być solowe lub grupowe występy; krótkie lub długie przedstawienia, spektakle służące jedynie rozrywce lub takie, które skłaniają do przemyśleń. Daj szansę mimom i wybierz się na jeden pokaz. Sprawdź, czy zrozumiesz cały przekaz bez słów.

Przypisy:

[1] https://encyklopediateatru.pl/hasla/226/pantomima (dostęp z dnia 27.05.2024)