Co to jest oratorium? Od Bacha do Paula McCartneya  

Dla miłośników muzyki klasycznej nie ma nic piękniejszego nad wysłuchanie koncertu wzniosłej muzyki chóralnej, która wypełnia wielkie przestrzenie sakralne. Na szczęście dla nas, wielu wielkich kompozytorów w historii zajęło się pisaniem dzieł dla chórów i orkiestry. Wśród nich swoje szczególne miejsce zajmuje powstała w dobie baroku forma oratorium, czyli utwór pomyślany jako próba stworzenia dźwiękowej przestrzeni modlitwy i przeżycia duchowego.

Czym jest oratorium?

W muzykologii terminem oratorium określa się wielkie narracyjne formy instrumentalno-wokalne o tematyce biblijnej, hagiograficznej lub moralnej. Pierwotnie utwory oratoryjne miały stanowić przeciwwagę dla opery wyrosłej z antycznego dramatu i wątków mitologicznych. Dlatego pierwsze oratoria były dziełami z ducha religijnymi i wykonywanymi w domu modlitwy (czyli oratorium) i kościele. Pisane były po łacinie a ich tematyka opierała się na wątkach ze Starego i Nowego Testamentu, do których z czasem doszły inne opowieści o męczennikach i świętych.

Przeczytaj też:

• Jakub Józef Orliński czyli One Man Show i opera nowej generacji
• Te płyty Jana Garbarka trzeba znać!
• Ennio Morricone – człowiek,który zmienił brzmienie kina

Oratoria wywodząc się bezpośrednio ze średniowiecznych dramatów liturgicznych i misteriów związanych z Bożym Narodzeniem i Wielkanocą traktowane były głównie jako muzyczne wprowadzenie do obchodów tych świąt religijnych – najsłynniejsze z nich to “Oratorium na Boże Narodzenie” (1734) i “Oratorium na Wielkanoc” (1725) Jana Sebastiana Bacha, “Chrystus na Górze Oliwnej” (1803) Ludwika van Beethovena i “Mesjasz” (1741) Georga Friedricha Händla. Koncerty podczas których wykonywano muzykę oratoryjną zajmowały szczególnie istotne miejsce w Wielkim Poście kiedy nie wolno było wystawiać oper i organizować innych koncertów z “muzyką rozrywkową”. 

Jak wygląda koncert oratoryjny?

Oratorium to rozbudowana kompozycja muzyczna na orkiestrę, chór i solistów (epickie fragmenty recytuje często również narrator). Chociaż do dzisiaj ta forma muzyczna czerpie z różnorodnych wątków wielowiekowej tradycji muzyki kościelnej, to od drugiej połowy XVIII wieku w utworach oratoryjnych pojawiać zaczęły się też tematy świeckie. Ta “sekularyzacja” oratoriów przyczyniła się do tego, że regularne zaczęto wystawiać je również poza salami kościelnymi – na dworach, w filharmoniach i teatrach publicznych. Przykładem najbardziej znanego “świeckiego” – podejmującego tematy mitologiczne, baśniowe i historyczne – oratorium jest na przykład “Król Edyp” (1927) Igora Strawińskiego, “Pieśń powszechna” (1982) Mikisa Theodorakisa z tekstem autorstwa Pablo Nerudy oraz kontrowersyjna, osławiona “Pieśń o lasach” (1948) Dymitra Szostakowicza.

Oratoria w swoim dorobku mają też muzycy nie kojarzeni z muzyką klasyczną, jak np. jazzowa legenda Dave Brubeck oraz … Paul McCartney! Poniżej przygotowałam subiektywny wybór sześciu oratorów, które mam nadzieję, że doskonale pokazują ewolucję tej formy muzycznej. Znalazły się tutaj zarówno najbardziej znane, ikoniczne dzieła klasycznych mistrzów, które przeniknęły do kultury masowej, jak i przykłady współczesnych dzieł oratoryjnych, które – w mojej opinii – stanowią bardzo udaną próbę przeniesienia oratorium na grunt muzyki rozrywkowej.  

Mesjasz

Haendel jest autorem wielu oratoriów, ale największą sławę przyniósł mu “Mesjasz”. Co ciekawe ta monumentalna partytura będąca absolutnym arcydziełem epoki baroku i jednym z najpopularniejszych utworów całej literatury muzycznej powstało w niespełna trzy tygodnie! 

Od czasu premiery w 1742 roku oratorium było wykonywane tak często, że zawarta w nim słynna chóralna kompozycja “Hallelujah” stała się jednym z najbardziej rozpoznawalnych utworów muzycznych wszech czasów. Publiczność ma tendencję do wstawania podczas jej wykonywania – tradycja ta rzekomo rozpoczęła się, gdy zachwycony brytyjski monarcha Jerzy II wstał podczas debiutanckiego wykonania utworu w Londynie.

Oratorium na Boże Narodzenie

“Oratorium na Boże Narodzenie” Jana Sebastiana Bacha od czasu powstania wpisało się do kanonu utworów wprowadzających słuchaczy w atmosferę świąt. Składające się z sześciu części i opracowane na śpiew solowy, mieszany chór i orkiestrę dzieło spopularyzowane zostało dzięki zawartej w nim kołysance “Śpij moje kochanie”.

Za jedno z najznakomitszych wykonań tego oratorium uznana jest wersja Sigiswalda Kuijkena, która ukazała się na albumie wydanym przez Challenge Records w 2014 roku:

Dziecko naszych czasów

W 1938 roku brytyjski kompozytor Michael Tippett postanowił napisać świeckie oratorium, które stanowić będzie jego “artystyczne odniesienie do wszystkiego, co czuł w związku ze stanem świata”. Tłem dla jego potężnego dzieła były pogromy ludności żydowskiej w nazistowskich Niemczech i stalinowskie czystki w Rosji. 

Za punkt wyjścia dla poruszającego dzieła zatytułowanego “Child of Our Time” Tippett wybrał wydarzenia Nocy Kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku. Oratorium, które upamiętnienia doświadczenia ofiar prześladowań i niesie ze sobą głęboko pacyfistyczne przesłanie swoją premierę miało na scenie Adelphi Theatre w Londynie 19 marca 1944 roku.

Głosy światła

“Voices of Light” to oratoryjne dzieło nowojorskiego artysty Richarda Einhorna na orkiestrę, solistów i chór. Gdy w latach 80. kompozytor zdradził przyjacielowi, że zamierza napisać utwór o tematyce religijnej, ten zasugerował mu historię Joanny d’Arc jako temat. Podczas przeszukiwania archiwów Museum of Modern Art muzyk znalazł kadr z filmu “The Passion of Joan of Arc” z 1928 roku wyreżyserowanego przez Carla Theodora Dreyera. Styl wizualny filmu oczarował Einhorna i stał się inspiracją do pracy nad jego dziełem. Libretto utworu oparto z kolei na fragmentach pism średniowiecznych mistyczek oraz na zapisach świadectw czerpiących bezpośrednio z dokumentacji procesu Joanny d’Arc.

Premiera widowiska miała miejsce w 1994 roku i od tego czasu oratorium wystawiono ponad 250 razy na najważniejszych scenach całego świata – m.in. w Nowym Jorku, Los Angeles czy Sydney – a płyta z muzyką Einhorna przez 7 tygodni utrzymywała się na liście Billboardu. 

“Światło na pustyni” Brubecka

Chociaż Dave Brubeck zapisał się na kartach historii muzyki jako przede wszystkim twórca jazzowy i lider jednego z najsłynniejszych kwartetów muzyki improwizowanej, którego album “Time Out” (to z niego pochodzi przebój “Take Five”) jako pierwszy w dziejach jazzu przekroczył magiczną liczbę miliona sprzedanych egzemplarzy nakładu to warto wiedzieć, że katalog jego twórczości zawiera również utwory klasyczne. Muzyk pisał muzykę m.in do baletów, kantaty, msze, dzieła symfoniczne, chóralne, orkiestrowe, organowe. 

Jednym z napisanych przez Brubecka oratorów jest wydany w 1969 roku utwór “The Light in the Wilderness” z tekstami z Biblii zaadaptowanymi przez Dave’a i jego żonę Lolę. Do napisania tej klasycznej kompozycji skłoniły muzyka doświadczenia związane ze służbą w armii USA w Europie podczas II wojny światowej, które – jak mówił w wywiadach – pokazały mu okrucieństwa “do jakich skłonny jest dopuścić się człowiek ignorujący chrześcijańskie przykazania”. Drugim bodźcem do napisania oratorium była tragiczna śmierć szesnastoletniego siostrzeńca kompozytora. Brubeck napisał wtedy własną interpretację pieśni gospel  “Let Not Your Heart Be Troubled”, która wykonana została podczas nabożeństwa żałobnego, a następnie stała się częścią interludium powstałego oratorium, które zgodnie z intencją muzyka stanowić miała przesłanie nadziei dla pokolenia dorastającego w pełnej niepokojów społecznych Ameryce lat 60. XX wieku. 

 “Oratorium Liverpoolskie” Paula McCartneya

Mało kto wiem, że również Paul McCartney – znany na całym świecie jako członek legendarnego zespołu The Beatles – zaliczył w swojej karierze kilka przygód z muzyką klasyczną. Wydany w 1991 roku “The Liverpool Oratorio” jest pierwszym z pięciu jego albumów w katalogu “muzyki poważnej”. Utwór będący połączeniem tradycyjnego oratorium z elementami muzyki rozrywkowej napisany został wspólnie z amerykańskim kompozytorem Carlem Davisem na zamówienie Królewskiego Towarzystwa Filharmonicznego w Liverpoolu (Royal Liverpool Philharmonic Society) z okazji 150-lecia jego istnienia. 

Temat oratorium luźno nawiązuje do biografii rodziny McCartneya. Jego historia opiera się m.in. na przeżyciach wojennych rodziców muzyka, wydarzeniach z jego wczesnego życia w Liverpoolu, aż po młodzieńcze aspiracje i początki zespołu The Beatles. Jak mówił w wywiadach muzyk te doświadczenia z życia jego rodziny to “punkty wyjścia dla dzieła, które w przejmujący i żywy sposób wyrażać ma nadzieje, radości i kryzysy dotyczące życia we współczesnym świecie”.

Utwór eks-Beatlesa okazał się wielkim sukcesem komercyjnym docierając na pierwsze miejsca na listach najpopularniejszych płyt z muzyką poważną w USA i Wielkiej Brytanii.