Teatr cieni – co to jest i na czym polega?

Teatr cieni – czym jest?

Teatr cieni (ang. shadow play, shadow puppetry) to starożytna forma opowiadania historii, w której wykorzystuje się marionetki (oraz inne rekwizyty), światło, “ekran” (czyli np. gładki, jasny materiał, na którym będą pojawiać się cienie). Marionetki i kształty wykorzystywane w teatrze cieni są dopracowane tak bardzo, że możemy zobaczyć ich detale. Są one najczęściej tworzone z papieru lub tektury, by rzucać cienie o wyraźnych konturach. Ich wykonanie nie jest jednak takie łatwe, ponieważ składają się one z wielu osobno poruszanych elementów. Co więcej, artyści wykorzystują nie tylko ruch lalek, ale także światła, przez co kukiełki wyglądają tak, jakby naprawdę chodziły, tańczyły, latały czy się śmiały. 

Są różne rodzaje teatru cieni, czyli takie, w których:

• aktorzy wykorzystują swoje ciała do tworzenia cieni,
• aktorzy wykorzystują marionetki (ruchome lub nie) do odgrywania scenek.

Teatr cieni jest popularny na całym świecie i zachwycają się nim nie tylko dzieci, ale także dorośli. 

Teatr cieni – historia

Teatr cieni pojawił się w Chinach oraz Indiach około III wieku p.n.e. Niestety, nie ma zbyt wielu wzmianek o tej formie sztuki z okresu od III wieku p.n.e aż do XIII wieku n.e. Według badaczy teatr cieni przywędrował z Dalekiego na Bliski Wschód razem z inwazją mongolską. Jak było naprawdę, tego jeszcze nie wiemy. Do Europy za to trafił on na statkach, które przemierzały morza i oceany w poszukiwaniu drogi do Indii oraz Chin. W ten sposób w XVII wieku teatr cieni zawitał we Francji (nazywano go tam “magiczną latarnią”), Włoszech, Brytanii i Niemczech. 

Co ciekawe, teatr cieni miał ogromny wpływ na pojawienie się animacji oraz ogólnie kinematografii. W niej także ważną rolę gra ekran oraz światło. 

Teatr cieni w Australii

Jednym z najbardziej znanych lalkarzy w Australii jest Richard Bradshaw. Stworzył on uwielbianą przez mieszkańców Antypodów postać – “Super Kangaroo”. Występował on m.in. w telewizji w programie Jima Hensona “Play School”. 

Zupełnie inny jest The Shadow Theatre of Anaphoria. Łączy on oryginalne marionetki z wieloma różnymi źródłami światła, tworząc niesamowite przedstawienia. 

Jest także Shadowplay Studios’, które stworzyło inspirowaną teatrem cieni grę “Projection: First Light”.

Teatr cieni w Kambodży

W Kambodży teatr cieni jest nazywany “Nang Sbek Thom” lub po prostu “Sbek Thom” (dosłownie “ukryty za dużą skórą”). Przedstawienia odbywają się w miejscach sakralnych, a także na wsiach. Fabuła opiera się przeważnie na mitach i legendach, a towarzyszy im muzyka. 

Marionetki wykorzystywane do tych przedstawień są tworzone z krowiej skóry. Przeważnie są dość duże i ciężkie, a ich kończyny się nie ruszają. Mniejsze, ruchome figurki wykorzystywane są w odłamie teatru cieni – “Sbek Touch”. 

Teatr cieni w Chinach

Według jednej z legend teatr cieni został wynaleziony, gdy zmarła ulubiona nałożnica cesarza Wu of Hana. Mag obiecał zadbać o jej duszę. Wtedy też cesarz mógł zobaczyć jak za zasłoną ciało nałożnicy wykonuje różne ruchy. Później oczywiście wykorzystywano wycinane z papieru marionetki, a nowa forma sztuki stawała się coraz bardziej popularna. Za czasów dynastii Ming w samym tylko Pekinie było około 50 grup aktorskich. Przedstawienia opowiadały wtedy głównie o wojnach między królestwami. Dziś skupiają się zaś na tradycyjnych opowieściach i mitach. 

W Chinach funkcjonują trzy główne pojęcia związane z teatrem cieni:

• “píyĭngxì”, czyli teatr wykorzystujący marionetki tworzone ze skóry (są one poruszane za cienkim ekranem),
• “zhĭyĭngxì”, teatr wykorzystujący lalki z papieru,
• “Zhōngguó yĭngxì” to chiński teatr cieni (ogólnie). 

Teatr cieni w Europie

Pierwsze wzmianki na temat teatru cieni pochodzą z czasów Platona, który opisał figurki z kamienia, drewna oraz innych materiałów, wykorzystywane przez więźniów, których jedyną rozrywką było oglądanie cieni na ścianie. Była to jednak jedynie alegoria, a dowodów na istnienie teatru cieni w tamtych czasach w Europie nie znaleziono. 

Sztuka ta pojawiła się na Starym Kontynencie dopiero w XVII wieku, najpierw we Włoszech, a później w innych krajach.

We Francji teatr cieni stał się tak lubiany, że przetrwał nawet rewolucję. François Dominique Séraphin, jeden z pierwszych lalkarzy, wynalazł mechanizm który zautomatyzował przedstawienia. Co ciekawe, teatr cieni pojawił się nawet w XIX-wiecznych klubach nocnych. W kabarecie “Le Chat Noir” można było zobaczyć aż 45 różnych przedstawień w ciągu zaledwie 11 lat. 

Teatr cieni w Indiach

Dowody na popularność teatru cieni jeszcze w starożytności są w Indiach wszędzie: na murach jaskiń, na obrazach i nie tylko. W wielu regionach tego kraju teatr cieni jest ważnym elementem kultury i tradycji. Marionetki wykorzystywane w przedstawieniach “tholu bommalata” są przezroczyste, ale jednocześnie wielobarwne. Czasem są one tworzone ze skóry. Najbardziej znanym przedstawieniem jest “Ramayana”.

Teatr cieni w Indonezji

Indonezyjski teatr cieni nazywany jest “wayang”. Opowiada dramatyczne historie, których bohaterami są marionetki o ludzkich charakterach. Na Bali i Jawie popularne jest za to “wayang kulit”, który różni się od oryginalnego “wayang” tym, że marionetki są tworzone ze skóry. Lalki mają ruchome stawy, dzięki czemu mogą odgrywać przeróżne sceny. 

W 2003 roku UNESCO wpisało “wayang kulit” na listę Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity. 

Teatr cieni w Malezji

W Malezji lalki także są tworzone ze skóry, a teraz cieni nazywa się tak samo jak w Indonezji, czyli “wayang kulit”. Przedstawienia bazują na mitach lub opowieściach moralizatorskich. Akcja najczęściej toczy się dookoła bitwy, ale każda opowieść zawiera morał. 

Teatr cieni w Tajlandii

Tajlandzki teatr cieni to “nang yai”. Wykorzystuje duże, nieruchome marionetki. Przestawienia są nieco inne niż w tradycyjnym teatrze cieni, ponieważ marionetki są umieszczone przed zasłoną, a nie za nią.

Za to odłam “nang talung” korzysta z małych, ruchomych lalek. Przedstawienia w tym nurcie prezentowane są w domach i podczas ceremonii, ale zaczynają się pojawiać także w telewizji. 

Teatr cieni w Turcji

W Imperium Osmańskim (dzisiejszej Turcji) teatr cieni pojawił się w XIV wieku. Opierał się on wtedy na dwóch postaciach: Karagöz (pozbawiony zasad chłop) i Hacivat (wybredny i wykształcony towarzyszysz chłopa). Jak się domyślasz, w tym regionie przedstawienia miały bardziej komediowy charakter. 

Niewielkie, około 40-centymetrowe marionetki były smarowane olejem, by wyglądały na przezroczyste. Tworzono je ze skóry i miały ruchowe stawy (m.in. rąk, nóg, szyi). 

Jak dziś wygląda teatr cieni?

W 1910 roku animator Lotte Reiniger wynalazł poklatkowe uwiecznianie przedstawień teatru cieni na filmach. Stało się to podwaliną dla dzisiejszych animacji. Mimo to tradycyjny teatr cieni nadal jest popularny w wielu krajach Azji (i nie tylko). 

W 2010 roku teatr cieni przeżył kolejne zmiany. Tom McDonagh wymyślił cienie 3D, które tworzy za pomocą wycinanych laserowo obiektów. 

Mimo tych zmian, są miejsca, w których teatr cieni prezentowany jest w swojej tradycyjnej formie.

Gdzie można zobaczyć teatr cieni?

Teatr cieni jest nadal obecny także w Europie. Możesz wybrać się do specjalnego teatru, który prezentuje tego typu przedstawienia. Jak go znaleźć? Szukaj po prostu Teatru Lalek (czasem przedstawienia cieni odbywają się też w innych ośrodkach kultury). Niektóre grupy artystów podróżują po całym kraju (lub nawet za granicę) ze swoimi przedstawieniami. Możesz więc trafić na sytuację, w której Teatr Lalek sam przyjedzie do twojego miasta. 

Jakie przedstawienia możesz zobaczyć? Naprawdę różne. Często prezentowane są baśnie i bajki typu “Śpiąca Królewna” oraz “Jaś i Małgosia”. Są także spektakle dla dorosłych, takie jak “Huljet, huljet:, który opowiada o życiu w krakowskim getcie.

Teatr cieni a rozwój dzieci

Warto jednak pamiętać, że teatr cieni jest skierowany przede wszystkim do dzieci i warto, by najmłodsi korzystali z tej formy rozrywki. Dlaczego? Ponieważ samo oglądanie przedstawień daje naszym pociechom do myślenia (ale na ich aktualnym poziomie intelektualnym), a dodatkowo uwrażliwia młodych ludzi na sztukę. Za to tworzenie teatru lalek rozwija u dzieci:

• kreatywność,
• zdolności manualne,
• zdolności retoryczne (związane z wypowiadaniem się). 

Teatr cieni można stworzyć samodzielnie w domu. Wystarczy gruby papier (np. techniczny) lub tektura, a także nożyczki (przydadzą się też małe nożyczki do paznokci lub nóż łamany), taśma klejąca, długie wykałaczki oraz prześcieradło i źródło światła. Wykonanie figurek powinno odbywać się pod opieką dorosłego. Za to historie możecie wymyślać razem lub na zmianę.

Tak przygotowany teatr cieni może pełnić funkcję:

• rozrywkową (np. przedstawienia komediowe, baśnie),
• edukacyjną (baśnie, opowieści z morałem),
• wychowawczą (sytuacje z życia, w których prezentowane są np. pomysły na rozwiązanie problemów lub to, jakie zachowania są w społeczeństwie niepożądane i jak można je zastąpić). 

Możecie przestawiać sytuacje z waszego życia, próbować rozwiązywać problemy czy wspierać dziecko w jego codzienności.

Teatr cieni ma bogatą historię i różni się w zależności od regionu świata. Warto zobaczyć różne przedstawienia, zanim skreślimy tę formę rozrywki. A kto wie, może nawet się w niej zakochacie?