Sztuka uliczna: graffiti, murale i ich znaczenie w przestrzeni publicznej

Sztuka uliczna – co to takiego?

Sztuka uliczna (inaczej: street art) to jedna ze współczesnych dziedzin sztuki. Obejmuje ona dzieła, które powstają w przestrzeni publicznej. Często jest tak, że są to malunki wykonywane nielegalnie (a że przedstawiają mało cenzuralne słowa czy ilustracje, to już inna sprawa). 

Jej przedstawicielami są najczęściej (choć musimy zaznaczyć, że nie zawsze) młodzi ludzie, który kwestionują zasady społeczne i kulturowe. Choć są to często przejawy zwykłego wandalizmu, dotyczą ważnych kwestii, takich jak m.in.:

• łamanie praw człowieka,
• dyskryminacja rasowa,
• dyskryminacja ze względu na płeć czy orientację seksualną,
• sprzeciw wobec władzy,
• sprzeciw wobec konfliktom zbrojnym,
• konsumpcjonizm.

Prekursorem street artu był zdecydowanie Jean-Michel Basquiat. Malował on na murach Nowego Jorku w latach 70. ubiegłego wieku (tak, sztuka uliczna nie jest nowym wymysłem!). Jak wyglądały jego malunki? Były barwne, złożone i na pewno niemalowane w zbyt dużym pośpiechu. Kontrowersyjne obrazy niosły za sobą głębsze przesłanie. Jednak wtedy jego prace nie były znane pod szyldem sztuki ulicznej. Tego określenia użyto po raz pierwszy w 1985 roku. Zrobił to Allan Schwartzman. Jak dotąd nie znaleziono starszych dowodów na używanie określenia street art. 

Najpopularniejszy artysta street artu na świecie

Najpopularniejszym artystą świata sztuki ulicznej jest Banksy. Jak dotąd nie ujawnił on swojej tożsamości. Pochodzi on z Wielkiej Brytanii i tworzy swoje dzieła głównie na ulicach Londynu, ale także w innych miejscach świata. 

Jego portfolio składa się w większości z humorystycznych obrazków związanych z polityką lub kwestiami społecznymi. Tworzy je, łącząc graffiti z techniką szablonową (dzięki temu do wykonania malunków nie potrzebuje dużo czasu). Wybór miejsc nie jest przypadkowy. Najczęściej jest ryzykowny i odważny. 

Choć według niektórych Banksy jest wandalem, artyści cenią jego dzieła, a media trąbią o każdym nowym malunku. Widzą w nich przekaz antywojenny, antykapitalistyczny i pacyfistyczny. Na obrazach pojawiają się dzieci, osoby starsze, żołnierze, policjanci czy zwierzęta. 

Przykładowe, potwierdzone prace Banksy’ego:

• ‘Well Hung Lover’ (nagi mężczyzna zwisający z okna, ukrywający się przed mężem swojej kochanki. Miejsce: skrzyżowanie Park i Frogmore Street w Bristolu, a dokładniej budynek Sexual Health Clinic),
• napis: ‘We’re bored of fish’ (mamy dość ryb; miejsce: zoo w Londynie),
• w Muzeum Brytyjskim zostawił rysunek człowieka pchającego wózek z zakupami (ilustracja w stylistyce malarstwa jaskiniowego), dzieło zostało włączone do kolekcji eksponatów, 
• dziewięć obrazów po palestyńskiej stronie muranicznego z Izraelem (jeden przedstawiał drabinę do szczytu muru, inny dziecko, które zabawkową łopatką wykopało dziurę w murze), 
• ‘One Nation Under CCTV’ (jeden naród pod kamerami CCTV. Na obrazie jest policjant, który obserwuje chłopaka malującego na ścianie właśnie ten napis),
• przed Igrzyskami Olimpijskimi w Londynie namalował na murach takie obrazy, jak m.in.: sportowca rzucającego pociskiem rakietowym, skoczka o tyczce preskakującego nad drutem kolczastym.

Innymi znanymi artystami streeet artu są:

• Blu – Włoch, którego dzieła zdobią budowle w całej Europie,
• ROA – Belg, który maluje faunę i florę w minimalistycznej gamie barw (najczęściej biało-czarne z dodatkiem czerwieni),

• Miss Van – jedna z pierwszych kobiet w tym środowisku. Jej dzieła można podziwiać nie tylko na ulicach, ale też w galeriach,
• Vhils – Portugalczyk, który maluje portrety na zniszczonych elewacjach,
• Laguna – tworzy pastelowe malunki w różnych niestandardowych miejscach na całym świecie,
• Maciej Polak – artysta malujący skomplikowane murale w całej Polsce.

Charakterystyczne cechy sztuki ulicznej

Sztuka uliczna nie ma sztywnych zasad ani reguł. Każdy artysta może tworzyć zgodnie ze swoją inwencją i wizją. Dzięki temu niektórzy artyści wyrobili własny, niepowtarzalny styl, tak jak to zrobił właśnie Banksy. 

Początkowo obrazy uliczne były jedynie pojedynczymi słowami czy hasłami. Były one wykonywane w pośpiechu, więc nie zawsze były możliwe do rozczytania. Dopiero z czasem zaczęto tworzyć także obrazki, które przestały mieścić się w szufladzie opatrzonej hasłem graffiti. Były dopracowane, kolorowe czy wręcz bajkowe. Zaczęto malować portrety i bogate ilustracje, które to są właśnie nazywane street artem. 

Jedną z najważniejszych cech tej sztuki jest jej tymczasowość. Niestety, murale nie są odporne na zjawiska atmosferyczne, przez co robią się coraz bardziej blade i zniszczone. Niektóre są usuwane specjalnie. 

Najpopularniejsze formy sztuki ulicznej

Street art przybiera różne formy, m.in.:

• graffiti, o którym pisaliśmy wcześniej,
• happening, czyli luźny spektakl plenerowy,
• performance, czyli forma przedstawienia w której performer jest jednocześnie twórcą, narzędziem i materią sztuki,
• plakat uliczny, czyli forma reklamy lub sztuki,
• vlepka, czyli naklejka umieszczana w przestrzeniach publicznych,
• szablon, czyli technika malarska (wykorzystywana np. przez Banksy’ego).

Jak wygląda sztuka uliczna w Polsce?

Jedne z pierwszych legalnych murali pojawiły się w Polsce w 1991 roku. Namalował je Rafał Roskowiński, a jednym z jego najpopularniejszych dzieł jest ‘Jan Paweł II i Lech Wałęsa’. Innym artystą jest Piotr Jaworski, który malował portrety (m.in. Krzysztofa Krawczyka, Zbigniewa Wodeckiego, Brunona Zwarra) w przestrzeni miejskiej od 1995 roku. Za to Marek Lubowski tworzy swoje dzieła i na płótnie, i na ścianach, używając do tego pędzli, szablonów i aerozoli. 

Czym się różni mural od graffiti?

Graffiti to twórczość artystyczna malowana w przestrzeni publicznej. Tworzy się ją za pomocą różnych technik, najczęściej farbami w aerozolu lub pędzlami i sprayami z wykorzystaniem szablonów. Najczęściej tworzone jest anonimowo i nielegalnie, choć zdarza się, że właściciel obiektu sam zamówi graffiti. 

Formy graffiti:

• style-writing (tagowanie) – pismo jako główny element dzieła,
• scratching (wydrapywanie) – wydrapywanie napisów na szklanych lub plastikowych powierzchniach,
• graffiti polityczne – odnosi się do poglądów twórcy (np. przeciw władzy, rasizmowi, religii),
• graffiti przestrzenne – tworzone np. na kamieniach, by upodobnić je do innych obiektów. 

Mural to za to dekoracyjne malarstwo ścienne, najczęściej monumentalne, czyli tworzone np. na ścianach budynku. Swoimi korzeniami sięga aż do prehistorii (szczególnie do starożytnego Rzymu). Dzieła te mają najczęściej:

• promować akcje charytatywne,
• reklamować produkty,
• zdobić miasto,
• wyrażać duszę artysty. 

W Polsce murale pojawiały się już w PRL-u. Reklamowały wtedy różne przedsiębiorstwa (swoją drogą był wtedy monopol, więc te reklamy w ogóle nie były potrzebne). Dziś pełnią funkcję bardziej dekoracyjną. Jednymi z najbardziej znanych murali są te malowane w ramach Oleśnickiego Festiwalu Cyrkowo-Artystycznego OFCA. Co roku w Oleśnicy powstaje jeden taki mural. W 2023 roku Maciej Polak namalował dzieło ‘Urania Protipia’. Artysta inspirował się naukowczynią z XVII wieku – Marią Kunic. Była ona autorką ‘Urania Protipia’, które to dzieło zostało wydrukowane w oleśnickiej drukarni należącej do J. Seifferta.

W porównaniu do graffiti, murale są uważane za sztukę.

Ciekawe, jakie murale powstaną w przyszłości.