Polskie tańce narodowe – jakie są i czym się charakteryzują?

Czym są polskie tańce narodowe?

Polskie tańce narodowe wywodzą się z tańców ludowych, które były praktykowane na terenie całego kraju. Pierwsze próby sklasyfikowania tańców narodowych podejmowano już w XIX wieku.

Tańce ludowe pojawiły się znacznie wcześniej, bo już w średniowieczu. Duchowni grzmieli jednak z ambon, że taniec (jakikolwiek) jest niemoralny. Co więcej, na synodach zakazywano go tak samo jak rozpustnego ubioru czy pijaństwa. Według kapłanów taniec miał cieszyć szatana, przez co był uważany za grzech. 

Ludzie jednak potrzebowali rozrywki (tak, jak i potrzebują jej teraz, choć dzisiejsze tańce znacznie różnią się od ludowych czy narodowych). Dlatego też tańczyli w karczmach – a to duchowni potępiali najbardziej. 

Czasy jednak się zmieniały i za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego istniały już szkoły taneczne. Do tematyki tej nawiązywały także szkoły podlegające Komisji Edukacji Narodowej (co zabawne, były to szkoły, które powstały po rozpadzie szkół jezuickich). Ponadto taniec stał się w tamtych czasach ważnym elementem Szkoły Rycerskiej (Korpusu Kadetów). 

Tańce narodowe największe znaczenie zyskały w romantyzmie, już podczas zaborów. Pełniły one funkcję “kleju”, który miał spajać polską kulturę. Podczas tańca Polacy czuli, że ich kraj, ich kultura mają jeszcze jakiekolwiek znaczenie i wartość (być może nawet dzięki tańcowi choć na kilkanaście minut mogli zapomnieć o tym, że ich kraj już praktycznie nie istnieje na mapach). Tańce narodowe stały się jednym z czynników warunkujących zachowanie tożsamości narodowej. 

Polskie tańce narodowe – jakie są? 

W Polsce wyróżniamy pięć tańców narodowych o różnych rytmach i charakterach. Choć każdy z nich ma swoje korzenie w tradycji ludowej, pochodzą one z różnych regionów, przez co tak bardzo się różnią. Jak je rozpoznać?

• krakowiak – to szybki, żywy taniec w metrum 2/4 pochodzący z Krakowa (nie spodziewałeś się tego, prawda?). Ma charakterystyczny synkopowany rytm (czyli taki, w którym akcenty metryczne są przesunięte na słabe części taktu, dzięki czemu pojawiają się dynamika i efekt zaskoczenia),
• polonez – dostojny i spokojny taniec, który wcześniej nosił nazwę “chodzony”. Dzisiejsza nawiązujące do słowa polonaise, które z francuskiego oznacza polski. Pewnie już słyszysz w głowie charakterystyczną melodię w metrum 3/4 z akcentem na raz,
• mazur – dynamiczny taniec z podskokami o żywym rytmie 3/4 lub 3/8. Muzyka zawiera dużo rytmów punktowanych (padają nie tam, gdzie byś się tego spodziewał),
• oberek – to najszybszy taniec narodowy w metrum 3/8,
• kujawiak – to powolny taniec w metrum ¾, który pochodzi z Kujaw (tak, wiemy, że jesteś w szoku!).

Przyjrzyjmy się im bliżej.

Krakowiak – jak wygląda? Skąd się wziął?

To jeden z najbardziej rozpoznawalnych polskich tańców narodowych – żywy, energiczny i skoczny. Tańczony zazwyczaj w metrum 2/4, krakowiak wywodzi się z regionu krakowskiego, gdzie funkcjonował pod różnymi nazwami – mijany, dreptany, ścigany, skalbmierzak, proszowiak czy przebiegany. 

Co wyróżnia krakowiaka? Od XVIII wieku kojarzony jest z charakterystycznym, synkopowanym rytmem, który nadaje mu lekkości i pędu. Pierwsze zapisy nutowe tego tańca pojawiły się między 1816 a 1820 rokiem, a więc na chwilę przed nadejściem romantyzmu.

W wersji scenicznej czy towarzyskiej często tańczy się go, jednocześnie śpiewając. Pojawiają się także wersje wyłącznie instrumentalne. Natomiast w wykonaniu ludowym wszystko zaczyna się od przyśpiewki – zwykle czterech fraz po sześć sylab – która wprowadza w rytm i klimat tańca.

Melodie krakowiaków – których warto posłuchać? 

Krakowiak to taniec, który zainspirował wielu znanych kompozytorów – nie tylko polskich. Jego żywa, synkopowana rytmika doskonale sprawdza się w muzyce koncertowej, a stylizowane wersje krakowiaków stały się nawet częścią repertuaru klasycznego.

Oto kilka przykładów utworów opartych na krakowiaku, które warto znać:

• Fryderyk Chopin – Krakowiak op. 14 na fortepian i orkiestrę (1828),
• Maurycy Moszkowski – Krakowiak na fortepian,
• Roman Statkowski – Krakowiak D-dur op. 7 “Alla cracovienne” na skrzypce i fortepian,
• Władysław Żeleński – Krakowiak op. 47 na fortepian na cztery ręce,
• Ignacy Jan Paderewski – Krakowiak fantastyczny, 
• Henryk Opieński – Krakowiak op. 7 na fortepian,
• Karol Szymanowski – Krakowiak na fortepian,
• Ludomir Różycki – wykorzystanie krakowiaka w balecie Pan Twardowski (1921),
• Michaił Glinka – motywy krakowiaka w operze Iwan Susanin.

Jeśli chcesz posłuchać, jak krakowiak brzmi poza sceną ludową – te kompozycje będą idealnym wyborem.

Polonez – charakterystyka tańca narodowego

Polonez to jeden z najbardziej rozpoznawalnych polskich tańców narodowych – dawniej tańczony na dworach, dziś najczęściej otwiera szkolne bale, takie jak studniówki czy komersy.

Co warto o nim wiedzieć? 

• to taniec korowodowy, wykonywany w metrum trójdzielnym (3/4), w spokojnym, dostojnym tempie,
• charakterystyczny rytm: ósemka – dwie szesnastki – ósemka – ósemka (rytmika ósemkowa z dwiema szesnastkami na “i” pierwszej miary),
• układ prowadzi pierwsza para, a pozostałe podążają, tworząc linie proste i kręte,
• taniec nie ma elementów skokowych – kroki mają być dostojne.

Już w XIX wieku uznano poloneza za najstarszy taniec narodowy, a jego szlachetna forma była szczególnie popularna wśród wyższych warstw społecznych. Współcześnie tańczy się go w różnych strojach – od tradycyjnych strojów narodowych (kontuszowych) oraz sukniach empirowych i mundurach z czasów Księstwa Warszawskiego po wieczorowe suknie i garnitury. Przy czym pierwsze dwa wymienione stroje są uznawane za tradycyjne. 

Skąd wzięła się nazwa poloneza?

Dzisiejsza nazwa “polonez” pochodzi z języka francuskiego – od la danse polonaise, czyli dosłownie “tańca polskiego”. To właśnie ta forma przyjęła się w Europie, gdy polski taniec dworski zyskał popularność poza granicami kraju.

Wcześniejsze nazwy nie były zbyt dostojne. Choć taniec polski czy starodawny, chmielowy oraz chodzony brzmią dobrze, to sam przyznaj, że łażony, gęsi oraz  okrągły nie są najlepszymi określeniami. Wyobrażasz sobie rozpoczynać studniówkę od łażonego? My też nie!

W literaturze XVI i XVII wieku pojawiają się też określenia takie jak świeczkowy, wielki czy staroświecki. Część z tych nazw sugeruje, że taniec mógł być wykonywany w rytmie czteromiarowym, zanim ustaliła się jego dzisiejsza forma.

A jak powstał sam taniec?

Polonez nie zawsze był tak dostojny, jak dziś. Jego początki sięgają XVI wieku, kiedy tańczono go w formie chodzonego lub chmielowego – prostego, rytmicznego tańca ludowego. Z czasem trafił na szlacheckie dwory, gdzie nabrał bardziej ceremonialnego charakteru.

Na dworach królewskich polonez stał się obowiązkowym elementem – stanowił paradę szlachty przed monarchą, a także symbol porządku i dostojeństwa. W XVIII wieku ukształtował się jego klasyczny trójmiarowy rytm oraz charakterystyczny “krok polski” – wolny, płynny, z ozdobnikami i figurami improwizowanymi przez prowadzącego.

Pierwszy podręcznik, w którym precyzyjnie opisano poloneza, został wydany w 1755 roku w Saksonii. 

Popularność poloneza wybuchła za panowania Sasów – tańczono go w niemal całej Europie. Rozpoczynał bale oraz inne ważne wydarzenia. Czasem tańczono go na rozpoczęcie nawet przez pół godziny, a później – kilka do kilkunastu razy w ciągu tego samego wieczora!

Inspirowali się nim kompozytorzy tacy jak Telemann, Couperin czy Bach. Stał się nie tylko tańcem salonowym, lecz także pokazem narodowej dumy. To wtedy zaczęto określać go polonaise oraz polacca.

A potem gwałtownie stracił na znaczeniu. W połowie XIX wieku praktycznie nikt się nim nie interesował, a tańczono go głównie na uroczystych balach (ale już tylko na rozpoczęciu). Dziś najczęściej tańczona jest forma ustalona w latach 80. ubiegłego wieku przez Radę Ekspertów ds. Folkloru Ministerstwa Kultury i Sztuki. Określono tak pięć ustawień w parze, a także trzy rodzaje kroków, dwa rodzaje ukłonów i dziesięć figur. 

Dziś polonez nie jest tylko “tańcem na studniówkę”. Dzięki badaczom, rekonstruktorom i decyzji UNESCO z 2023 roku, został oficjalnie wpisany na Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. 

Dlaczego na studniówkach tańczy się poloneza? 

Zastanawiasz się, skąd wziął się zwyczaj tańczenia poloneza na studniówkach? To tradycja sięgająca XIX wieku i związana z pojawieniem się egzaminów dojrzałości – matur. Nie będziemy zanudzać cię historią, łap najważniejsze momenty:

• polonez był tańcem otwierającym bale w epoce saskiej i stanisławowskiej. Gdy w 1812 roku wprowadzono egzaminy dojrzałości, pojawiła się potrzeba symbolicznego “przejścia” w dorosłość,
• studniówki jako bale przygotowujące do matury zaczęły pojawiać się ok. 1834 roku, zwłaszcza w zaborze pruskim. W szkołach uczono tańców, w tym poloneza, więc uczniowie mogli popisać się swoimi umiejętnościami (ostatni raz przed egzaminem),
• polonez był popularny w zaborze Pruskim i niektórych prowincjach Monarchii Austriackiej, natomiast w zaborze rosyjskim bywał nawet zakazany – wyjątkiem były Kresy, np. Wilno i Grodno,
• po odzyskaniu niepodległości (1918 rok) i reformie szkolnictwa (1932 rok) polonez został w szkołach uznany za element tradycji,
• po 1948 roku naukę poloneza usunięto z programów szkolnych, ale zwyczaj tańczenia go na studniówkach powrócił w latach 50. i od lat 60. stał się niepisaną zasadą.

Do dziś polonez otwiera studniówkę, będąc symbolicznym pierwszym krokiem w dorosłość. Często jest tańczony w eleganckich strojach, rzadziej w tradycyjnych. Tańczy się go najczęściej do utworów Wojciecha Kilara (“Pan Tadeusz”), a wcześniej także do melodii Wysockiego, Sygietyńskiego czy Chajdeckiego.

Mazur – co to za taniec? 

Mazur to żywiołowy, polski taniec narodowy w metrum 3/4 lub 3/8. Na świecie znany jest jako mazurka (tak, ta mazurka, a nie ten mazurek). Mazur to nie mazurek – taniec ten łączy elementy mazurka, oberka, kujawiaka, ale nie jest mazurkiem (mazurek to wersja stylizowana mazura). Mamy nadzieję, że dość jasno to wyjaśniliśmy i nie masz już żadnych wątpliwości co do tego, o jakim tańcu mowa.

Czym charakteryzuje się mazur? 

• ma on tendencję do akcentowania w drugiej i trzeciej części taktu,
• posiada figurę rytmiczną o czterosylabowej grupie (dwie ósemki i dwie ćwierćnuty na przemian z trzema ćwierćnutami),
• to wesoły i dynamiczny taniec, który często tańczono na dworach szlacheckich,
• prowadzi go mężczyzna zwany wodzirejem.

Mazur był szczególnie popularny w XIX wieku – tańczono go na dworach szlacheckich i w europejskich salonach. Taniec prowadził wodzirej, a figury często układano na wzór kadryla. Tańczy się go w różnych formach – okrężnej, namiotowej, łańcuchowej lub arkadowej – w zależności od wielkości sali.

Mazura tańczy się zazwyczaj w polskim stroju narodowym (kontuszu), czasem także w sukniach z epoki Księstwa Warszawskiego lub w strojach wieczorowych. 

Melodie mazurów – jakich warto posłuchać?

Mazur zainspirował wielu kompozytorów – od klasyków po romantyków. Warto sięgnąć po utwory, które oddają jego charakterystyczny rytm, energię i szlachecki styl.

Oto kilka przykładów:

• Jan Stefani – Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale,
• Józef Damse – balet Wesele w Ojcowie,
• Stanisław Moniuszko – Halka i Straszny dwór,
• Fryderyk Chopin – stylizowane mazurki fortepianowe,
• Henryk Wieniawski – mazurki skrzypcowe,
• Karol Szymanowski, Maria Szymanowska, Józef Elsner, Karol Kurpiński, Ludomir Różycki – także tworzyli mazury w różnych formach operowych, baletowych i instrumentalnych.

Oberek – jak się go tańczy?

Oberek (znany także jako obertas) to najszybszy z polskich tańców ludowych w rytmie mazurkowym. Ma trójmiarowe metrum i bardzo żywe tempo. Jak sama nazwa wskazuje, jego główną cechą są szybkie obroty – partnerzy wirują w rytm muzyki, dodając przytupy, podskoki i okrzyki.

Taniec wywodzi się z Mazowsza i Radomszczyzny, gdzie do dziś cieszy się dużą popularnością. Bywa też nazywany lokalnie m.in. obertasem, okrąglakiem, owijokiem czy wyrwasem – zależnie od regionu i charakteru ruchu.

Oberek nie ma sztywnej choreografii – jest pełen improwizacji, energii i dynamiki. Towarzyszą mu często przyśpiewki, a tempo narzuca kapela ludowa. Tradycyjnie tańczony był podczas wesel i wiejskich zabaw.

Jak powstał oberek? Historia polskiego tańca narodowego

Historia oberka sięga XVI wieku i jest związana z przemianami w europejskiej choreotechnice. Jako osobny taniec oberek wyłonił się – wraz z kujawiakiem – ze starszych rytmów mazurkowych między 1750 a 1830 rokiem.

To właśnie wtedy dawne tańce łańcuchowe i kołowe zaczęły przekształcać się w formy parowe – pary podążały jedna za drugą, tworząc gromadę taneczną kierowaną przez pierwszą parę.

Pierwsze kompozycje z użyciem nazwy “oberek” pojawiły się pod koniec lat 30. XIX wieku. Grano je m.in. w warszawskim Teatrze Rozmaitości, przy ogrodach miejskich (Saskim, Krasińskich) oraz podczas bali karnawałowych.

Jednym z pierwszych kompozytorów, który zaczął wykorzystywać oberka w swojej twórczości, był Fryderyk Chopin.

W XX wieku oberek zyskał zainteresowanie pod kątem edukacyjnym, a po wojnie powstała jego wersja sceniczna, wzbogacona o nowe figury i elementy, m.in. przez Feliksa Parnella. Do tańca wprowadzono skoki, przysiady, ozdobniki i kroki zapożyczone z technik baletowych.

W latach 80. ubiegłego wieku Rada Ekspertów ds. Folkloru Ministerstwa Kultury i Sztuki ustaliła zasady scenicznego oberka – od układów rąk po kroki i figury w parze. 

Dziś oberka tańczą głównie zespoły folklorystyczne, takie jak “Mazowsze”, “Śląsk” czy “Nowa Huta”. W 2018 roku odbyły się dwa festiwale mu poświęcone: “Od Kujawiaka do Oberka” w Łącku oraz “Opoczno stolicą Oberka”.

Melodie oberka – których warto posłuchać?

Jeśli chcesz posłuchać oberka w najlepszej wersji, sięgnij po utwory znakomitych kompozytorów, którzy inspirowali się tym żywiołowym tańcem. Już w XIX wieku oberkowe rytmy zagościły w dziełach takich twórców jak:

• Kazimierz Lubomirski – w 1829 roku opublikował Obertas-Mazur,
• Stefan Łodwigowski – jego Mazur wiejski czyli oberek to przykład ludowej stylizacji tego tańca,
• Karol Kurpiński i Jan Nepomucen Kamiński – w operze Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale (1816),
• Fryderyk Chopin – już w 1825 roku wplótł oberkową frazę w swoją twórczość. Warto wsłuchać się w jego mazurki, w których oberek się często pojawia,
• Henryk Wieniawski – w jego utworach smyczkowych można znaleźć żywiołowe, oberkowe inspiracje.

Z czasem oberek przestał być postrzegany wyłącznie jako “taniec chłopski” – jego rytm docenili kompozytorzy wykształceni klasycznie:

• Grażyna Bacewicz – jej Oberki na skrzypce i fortepian to przykład współczesnej stylizacji o niezwykłej sile wyrazu,
• Karol Szymanowski – także czerpał z oberkowego rytmu, łącząc go z nowoczesnym językiem muzycznym,
• Roman Statkowski, Feliks Dzierżanowski, Ludwik Lewandowski – tworzyli stylizowane oberki do tańca towarzyskiego, często wzbogacone o elementy salonowe.

Dziś oberkowe melodie usłyszysz zarówno w wersjach klasycznych, jak i w aranżacjach zespołów folklorystycznych. To muzyka, która wciąż inspiruje – wystarczy posłuchać, by poczuć, jak porywa do tańca.

Kujawiak – polski taniec narodowy

Kujawiak wywodzi się z kujawskich obrzędów weselnych i jest tańcem trójmiarowym, o spokojnym, kołyszącym rytmie zbliżonym do mazura. Zwykle tańczy się go w parach, w kręgu lub korowodzie – wspólnie przez kobiety i mężczyzn. 

Po raz pierwszy nazwa “kujawiak” pojawiła się w 1827 roku. Choć pochodzi z Kujaw, taniec ten był znany także w Wielkopolsce, na ziemi sieradzkiej, łęczyckiej, kaliskiej i gostyńskiej. 

Na Kujawach kujawiak miał różne nazwy lokalne, m.in.:

• kosebka – oznacza obrót w lewo,
• odibka – oznacza obrót w prawo,
• śpiący, gładki, owczarek – nawiązujące do łagodnego, płynnego charakteru tańca. Owczarek oznacza tutaj okrągły kształt.

Czym charakteryzuje się kujawiak?

Kujawiak to najwolniejszy z polskich tańców narodowych o rytmie mazura. Ma metrum 3/4 i wykonywany jest w tempie rubato – z lekkim zwalnianiem i przyspieszaniem tempa. Taniec ma liryczny, zalotny charakter, często wykonywany był z przyśpiewkami.

Ruch opiera się na łagodnym chodzie i obrotach, z okazjonalnymi przytupami na zakończeniach fraz. Tancerze poruszają się po kole w parach, zwróceni do siebie przodem, często zmieniają uchwyty i unoszą ręce. Taniec pozostawia sporo miejsca na improwizację i indywidualny styl.

Skąd wziął się kujawiak? 

Kujawiak pojawił się między 1750 a 1830 rokiem. Nazwa “kujawiak” została użyta po raz pierwszy w 1827 roku, a taniec ten często określano też jako “śpiący” lub “kolebany” – ze względu na charakterystyczne, spokojne kołysanie.

Początkowo był tańcem wiejskim, ale po Powstaniu Styczniowym trafił także na salony i stał się inspiracją dla wielu kompozytorów, w tym Chopina i Wieniawskiego.

Z czasem kujawiak zaczął funkcjonować także w wersji scenicznej i narodowej. Dużą rolę odegrała tu m.in. Jadwiga Hryniewska, która wprowadziła rozbudowaną technikę taneczną i sceniczną choreografię. 

Dziś kujawiak nadal żyje – choć przede wszystkim na scenie. Taniec ten jest dziś prezentowany głównie przez zespoły folklorystyczne, takie jak:

• Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca “Mazowsze”,
• Zespół Pieśni i Tańca “Śląsk” im. Stanisława Hadyny,
• Zespół Pieśni i Tańca “Kielce”,
• Zespół “Nowa Huta”.

Przypominają o nim także festiwale. Jednym z najważniejszych wydarzeń tego typu jest Festiwal Folkloru i Kultury Ziemi Kujawskiej i Mazowieckiej “Od kujawiaka do oberka”, który co roku odbywa się w Łącku koło Płocka.

Niektórzy uważają, że kujawiak w pełni oddaje charakter kujawskich krajobrazów – szerokich i spokojnych. Może coś w tym jest?

Teraz wiesz już wszystko, co najważniejsze o polskich tańcach narodowych.