Polskie obiekty UNESCO – gdzie się znajdują?

Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Polsce

Lista światowego dziedzictwa UNESCO została ustanowiona na mocy Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Została ona przyjęta przez UNESCO podczas siedemnastej sesji w Paryżu. Miało to miejsce w 1972 roku, a Polska ratyfikowała ją cztery lata później. 

Ile polskich obiektów znajduje się na liście UNESCO?

W 2023 roku na liście znajdowało się siedemnaście obiektów:

• piętnaście dziedzictw kulturowych,
• dwa dziedzictwa przyrodnicze. 

Musisz jednak wiedzieć, że lista ta może ulec zmianie, ponieważ na polskiej liście informacyjnej UNESCO (czyli takiej, na której znajdują się obiekty do rozpatrzenia przez Polskę i ewentualnego zgłoszenia do wpisu na listę światowego dziedzictwa UNESCO) znajduje się pięć kolejnych miejsc. 

Jakie polskie miejsca i obiekty znajdują się na liście światowego dziedzictwa UNESCO?

Na liście UNESCO znalazło się siedemnaście polskich miejsc i obiektów. Przedstawiamy wszystkie wraz z numerem referencyjnym, pod którym zostały wpisane na listę (informacje te znajdziesz w opisach poszczególnych miejsc). Są to:

• Historyczne Centrum Krakowa,
• Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni,
• Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistwoski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945),
• Puszcza Białowieska,
• Stare Miasto w Warszawie,
• Stare Miasto w Zamościu,
• Średniowieczny zespół miejski Torunia,
• Zamek krzyżacki w Malborku,
• Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy,
• Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy,
• Drewniane kościoły południowej małopolski,
• Park Mużakowski,
• Hala Stulecia we Wrocławiu,
• Dawne cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat,
• Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach oraz system gospodarowania wodami podziemnymi,
• Krzemionkowski region pradziejowego górnictwa krzemienia pasiastego,
• Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy.

Historyczne Centrum Krakowa (Kraków, województwo małopolskie)

Historyczne Centrum Krakowa wpisane jako Historic Centre of Kraków znalazło się na 29 miejscu. Zostało wpisane na listę w 1978 roku (a dopisane obiekty – w 2010 roku). Wpis obejmuje:

• krakowskie Stare Miasto,
• Zamek Królewski na Wawelu,
• dawne przedmieście Stradom,
• dawne miasto Kazimierz.

Co ciekawe, Stare Miasto w Krakowie było jednym z pierwszych dwunastu zabytków uhonorowanych przez UNESCO. Uznano je za “wybitny przykład typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczące etapy w historii ludzkości”. 

Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni (Wieliczka, Bochnia, województwo małopolskie)

Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni zostały wpisane jako Wieliczka and Bochnia Royal Salt Mines na pozycji 32 w roku 1978 – początkowo jako Kopalnia Soli w Wieliczce (a dodatkowe obiekty zostały dopisane w 2008 i 2013 roku – dopisano wtedy kolejno: Kopalnię Soli w Bochni oraz Zamek Żupny w Wieliczce). 

Już od XIII wieku wydobywano tam złoża soli kamiennej. Od tamtego czasu aż do 1772 roku obie kopalnie wchodziły w skład żup krakowskich.

Ciekawostka: w 2007 roku Wieliczka została uznana za jeden z siedmiu cudów Polski. 

Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945) (Oświęcim, Brzezinka, województwo małopolskie)

Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945) został wpisany na listę UNESCO jako Auschwitz Birkenau. German Nazi Concentration and Extermination Camp (1940-1945) na pozycji 31 w 1979 roku. To największy niemiecki obóz zagłady. Z badań historycznych wynika, że zamordowano tam ok. 1,5 miliona ludzi, z których większość stanowili Żydzi. 

Obiekt został wpisany na listę według kryterium VI, czyli “jako powiązane w sposób bezpośredni lub materialny z wydarzeniami lub żywymi tradycjami, ideami, wierzeniami, dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu”.

Puszcza Białowieska (województwo podlaskie)

Puszcza Białowieska została wpisana na listę UNESCO jako Białowieża Forest na pozycji 33 w 1979 roku (i później w 1992 oraz 2014). To ogromny obszar lasów pierwotnych. Występuje tam niesamowita wręcz bioróżnorodność gatunkowa (zarówno jeśli chodzi o faunę, jak i o florę). Co więcej, to właśnie tam żyje najwięcej żubrów europejskich. 

Ciekawostki: 

• Puszcza Białowieska trafiła na listę UNESCO nie tylko jako miejsce w Polsce, ale także na Białorusi (wpis transgraniczny),
• jeszcze do niedawna był to jedyny obiekt przyrodniczy wpisany na listę UNESCO w Polsce – wpisano ją, ponieważ “stanowi wyjątkowy przykład reprezentatywny dla trwających procesów ekologicznych i biologicznych istotnych w ewolucji i rozwoju ekosystemów oraz zespołów zwierzęcych i roślinnych lądowych, słodkowodnych, nadbrzeżnych i morskich” oraz “obejmuje siedliska naturalne najbardziej reprezentatywne i najważniejsze dla ochrony in situ różnorodności biologicznej, włączając te, w których występują zagrożone gatunki o wyjątkowej uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki lub ochrony przyrody”.

Stare Miasto w Warszawie (Warszawa, województwo mazowieckie)

Stare Miasto w Warszawie, wpisane na pozycji 30 jako Historic Centre of Warsaw trafiło na listę UNESCO w 1980 i 2014 roku. Jednymi z najważniejszych zabytków są: 

• Zamek Królewski, 
• Plac Zamkowy,
• bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela. 

Tym razem wpisu dokonano na podstawie kryterium II, czyli “ukazuje znaczącą wymianę wartości, zachodzącą w danym okresie czasu lub na danym obszarze kulturowym świata w dziedzinie rozwoju architektury lub techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu” oraz kryterium IV – “powiązane w sposób bezpośredni lub materialny z wydarzeniami lub żywymi tradycjami, ideami, wierzeniami, dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu”.

Stare Miasto w Zamościu (Zamość, województwo lubelskie),

Old City of Zamość, bo tak wpisano na listę UNESCO Stare Miasto w Zamościu w 1992 roku, znalazło się pod numerem 564. Miasto to zostało założone w XVI wieku przez hetmana wielkiego koronnego – Jana Zamoyskiego, od którego nazwiska powstała nazwa. Za projekt miasta odpowiada włoski architekt Bernardo Morando. Zamość jest uważana za przykład “idealnego renesansowego miasta” z końcówki XVI wieku. 

Stare Miasto w Zamościu zostało wpisane na listę UNESCO na podstawie kryterium IV – tak, jak Warszawa. 

Średniowieczny zespół miejski Torunia (Toruń, województwo kujawsko-pomorskie)

Średniowieczny zespół miejski Torunia trafił w 1997 roku na miejsce 835 listy UNESCO jako Medieval Town of Toruń. W połowie XIII wieku Zakon Krzyżacki wybudował w tym mieście zamek, który służył jako “baza wypadowa”. Ale to nie wszystko, bo Toruń odgrywał wtedy także istotną rolę w handlu – także tym międzynarodowym – ponieważ przynależał do Hanzy. 

Miejsce to trafiło na listę UNESCO na podstawie kryteriów II i IV. Wpis obejmuje:

• Stare Miasto,
• Nowe Miasto,
• gotycki zamek krzyżacki z XIII wieku.

Zamek krzyżacki w Malborku (Malbork, województwo pomorskie)

Castle of the Teutonic Order in Malbork, czyli Zamek krzyżacki w Malborku, został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1997 roku pod numerem 847. Wpisano go na podstawie kryteriów II, III i IV. 

To warowny zamek, który został wzniesiony w 1298 roku. Rozbudowano go niedługo później. Pełnił funkcję siedziby wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego. Budowla jest świetnym przykładem klasycznego średniowiecznego zamku w stylu gotyckim ceglanych.

Niestety, budynek został zniszczony w 1945 roku, ale zrekonstruowano go dwa lata później. 

Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy (Kalwaria Zebrzydowska, województwo małopolskie)

Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy został wpisany na listę UNESCO w 1999 roku pod numerem 905 jako Kalwaria Zebrzydowska: the Mannerist Architectural and Park Landscape Complex and Pilgrimage Park. Sanktuarium, które się tam znajduje, jest jednym z ważniejszych miejsc kultu pasyjnego oraz maryjnego. Nic dziwnego, że przybywają tam liczni pielgrzymi. 

W skład zespołu wchodzą także:

• bazylika,
• klasztor.

Miejsce to często jest nazywane Polską Jerozolimą oraz Duchową Stolicą Małopolski. Zostało ono wpisane na listę UNESCO na podstawie kryteriów II i IV jako jedyna do tej pory kalwaria na świecie.

Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy (Jawor, Świdnica, województwo dolnośląskie)

Churches of Peace in Jawor and Świdnica, czyli Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy trafiły na listę UNESCO w 2001 roku. Znajdują się pod numerem 1054 na podstawie kryteriów III, IV oraz VI. Są to największe budowle sakralne wzniesione z muru pruskiego w całej Europie. Wybudowano je w XVII wieku, jako następstwo pokoju westfalskiego. 

Drewniane kościoły południowej Małopolski (województwo małopolskie, województwo podkarpackie)

Drewniane kościoły południowej małopolski zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 2003 roku pod numerem 1053 jako Wooden Churches of Southern Małopolska. 

Na listę trafiły kościoły, które znajdują się w takich miejscowościach jak:

• Binarowa, Dębno, Lipnica Dolna, Sękowa w województwie małopolskim,
• Blizne Haczów w województwie podkarpackim. 

To sześć kościołów, do których budowy wykorzystywano powszechną w średniowieczu w Europie Północnej i Wschodniej technikę zrębową. 

Kościoły trafiły na listę UNESCO głównie na podstawie kryterium III, które brzmi następująco: “przedstawiać unikatowe albo przynajmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub istniejącej albo minionej cywilizacji”.

Park Mużakowski (Łęknica, województwo lubuskie)

Park Mużakowski trafił na 1127 pozycję listy UNESCO w 2004 roku jako Muskauer Park / Park Mużakowski. Ma on łącznie ok. 550 ha. Leży na malowniczych terenach po obu stronach Nysy Łużyckiej. Założył go w latach 1815-1844 książę Hermann Ludwig Heinrich von Pückler-Muskau. Dziś przez wiele osób uważany jest za “raj na ziemi” dla spacerowiczów, biegaczy, rowerzystów oraz… zakochany. 

Ciekawostki: park ten został wpisany na listę UNESCO jako obiekt polsko-niemiecki (wpis transgraniczny). Został zauważony i wyróżniony przez ONZ do spraw Oświaty, Nauki i Kultury. Wpisano go na listę w oparciu o kryterium I i IV.

Hala Stulecia we Wrocławiu (Wrocław, województwo dolnośląskie)

Hala Stulecia we Wrocławiu została wpisana na listę UNESCO jako Centennial Hall in Wrocław w 2006 roku. Znajdziesz ją pod numerem 1165. To hala widowiskowo-sportowa wzniesiona w latach 1911-1913. Zaprojektował ją Max Berg. Jej kopuła wznosi się na wysokość 23 metrów. Obiekt może pomieścić nawet 6000 osób (w zależności od wydarzenia). 

Na listę UNESCO Hala Stulecia została wpisana na podstawie kryterium I, jako “wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka”.

Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat (województwo małopolskie, województwo podkarpackie)

Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat zostały umieszczone na liście UNESCO jako wpis transgraniczny z Ukrainą w 2013 roku pod numerem 1424 jako Wooden Tserkvas of the Carpathian Region in Poland and Ukraine. Na listę trafiły cerkwie, które znajdziesz (po polskiej stronie) w takich miejscowościach jak:

• Brunary, Kwiatoń, Owczary, Powroźnik w województwie małopolskim,
• Chotyniec, Radruż, Smolnik, Turzańsk w województwie podkarpackim. 

Są to (po polskiej stronie):

• Cerkiew św. Paraskiewy w Radrużu,
• Cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu,
• Cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku,
• Cerkiew św. Michała Archanioła w Turzańsku,
• Cerkiew św. Jakuba Młodszego Apostoła w Powroźniku,
• Cerkiew Opieki Bogurodzicy w Owczarach,
• Cerkiew św. Paraskiewy w Kwiatoniu,
• Cerkiew św. Michała Archanioła w Brunarach Wyżnych.

Cerkwie zostały wzniesione w okresie od XVI do XIX wieku. Do ich budowy wykorzystano konstrukcję zrębową.

Jeśli chodzi o cerkwie wpisane na listę UNESCO, znajdujące się po stronie ukraińskiej, to są to:

• Cerkiew Zesłania Ducha Świętego w Potyliczu,
• Cerkiew św. Dymitra w Matkowie,
• Cerkiew Świętej Trójcy w Żółkwi,
• Cerkiew św. Jerzego w Drohobyczu,
• Cerkiew Św. Ducha w Rohatyniu,
• Cerkiew Narodzenia Theotokos w Werbiążu Niżnym,
• Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego w Jasinie,
• Cerkiew św. Michała w Użoku.

Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach oraz system gospodarowania wodami podziemnymi (Tarnowskie Góry, Bytom, Zbrosławice, województwo śląskie)

Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach oraz system gospodarowania wodami podziemnymi znalazły się na liście UNESCO w 2017 roku pod numerem 1539 jako Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System. To jeden z głównych obszarów wydobywczych w Europie Środkowej. Obiekt składa się z:

• podziemnej kopalni,
• sztolni,
• szybów,
• galerii,
• pobliskiego parku,
• systemu gospodarowania wodami podziemnymi. 

Wpisu tego dokonano podczas 41. sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa odbywającego się… w Krakowie.

Krzemionkowski region pradziejowego górnictwa krzemienia pasiastego (między Sudołem a Magoniami, województwo świętokrzyskie)

Krzemionkowski region pradziejowego górnictwa krzemienia pasiastego został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 2019 roku jako Krzemionki Prehistoric Striped Flint Minig Region. Krzemionki leżą w regionie Gór Świętokrzyskich. To rezerwat archeologiczny, który chroni zespół kopalń krzemienia. Miejsce to zostało odkryte w 1922 roku przez Jana Samsonowicza. Podczas badań okazało się, że znajduje się tam łącznie ok. 2700 szybów. Miejsce to stanowi źródło wiedzy o tym, jak żyli oraz pracowali ludzie w czasach prehistorycznych społeczności osiadłych. Jest także świadectwem zaginionej tradycji kulturowej. 

Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy

Polski fragment lasów trafił na listę UNESCO dopiero w 2021 roku (wpisy innych krajów pojawiały się kolejno w 2007, 2011 i 2017 roku). Ancient and Primeval Beech Forests of the Carpathians and Other Regions of Europe znajdziesz pod numerem 1133. 

Lasy te są względnie nienaruszone. Buki zaczęły rozprzestrzeniać się na tych rejonach od końca ostatniej epoki lodowcowej. Łącznie zajął obszary Alp, Karpat, Dinaryd i Pirenejów. 

Wpis został dokonany transgranicznie z:

• Albanią,
• Austrią,
• Belgią,
• Bośnią i Hercegowiną,
• Bułgarią,
• Chorwacją,
• Czechami,
• Francją,
• Hiszpanią,
• Macedonią Północną,
• Niemcami,
• Rumunią,
• Słowacją,
• Słowenią,
• Szwajcarią, 
• Ukrainą,
• Włochami.

Gdy w 2021 roku dokonano wpisu polskich części lasów bukowych, przedstawiciele Bieszczadzkiego Parku Narodowego powiedzieli: “Dziękujemy wszystkim zaangażowanym w pracę nad wnioskiem i wspierającym wpis drugiego w Polsce obiektu przyrodniczego na listę Światowego Dziedzictwa Przyrodniczego UNESCO”.

Jakie obiekty znajdują się na liście informacyjnej UNESCO?

Aktualnie takich propozycji jest pięć.

Gdańsk – miasto wolności i pamięci (Gdańsk, województwo pomorskie)

Gdańsk – miasto wolności i pamięci znajduje się na liście informacyjnej UNESCO od 2005 roku pod numerem 530 jako Gdansk – Town of Memory and Freedom. Dlaczego? Ponieważ miasto to było świadkiem wielu ważnych wydarzeń historycznych, m.in.:

• pierwszej bitwy II wojny światowej, 
• początków ruchu “Solidarności” w Stoczni Gdańskiej.

Na zabytkowym Głównym Mieście znajduje się ponadto wiele zabytkowych – renesansowych i gotyckich – budynków.

Kanał Augustowski (województwo podlaskie)

Kanał Augustowski znajduje się na liście informacyjnej UNESCO od 2006 roku pod numerem 2101 jako The Augustów Canal. Został zbudowany w latach 1823-1839, by połączyć dwie główne rzeki: Wisłę oraz Niemno. Koniec kanału znajduje się na terenie Białorusi.

Pieniński Przełom Dunajca (województwo małopolskie)

Pieniński Przełom Dunajca znajduje się na liście informacyjnej UNESCO pod numerem 2102 od 2006 roku jako The Dunajec River Gorge in the Pieniny Mountains. Ma on ok. 8 km długości. Występuje na tym terenie duża bioróżnorodność gatunkowa. Miejsce to jest popularne wśród miłośników spływów pontonowych i kajakowych. 

Modernistyczne śródmieście Gdyni – przykład budowy zintegrowanej społeczności (Gdynia, województwo pomorskie)

Modernist Centre of Gdynia – the example of building an integrated community, bo pod taką nazwą wpisano Modernistyczne śródmieście Gdyni na listę informacyjną UNESCO w 2019 roku, znajdziesz pod numerem 6431. Przez to, że Gdynia zaczęła się rozwijać w dwudziestoleciu międzywojennym, znaczna część obiektów została wzniesiona w stylu modernistycznym. Budynki cechowały się białymi elewacjami, więc przedwojenna Gdynia znana była jako “białe miasto”. 

Młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju (Duszniki-Zdrój, województwo dolnośląskie)

Na miejscu 6759 listy informacyjnej UNESCO od 2019 roku znajduje się także Młyn papierniczy w Dusznikach Zdroju (Paper Mill in Duszniki-Zdrój). To jedna z najstarszych papierni zachowanych w Europie. Została wybudowana w XVI wieku, a od 1968 roku funkcjonuje jako muzeum.

Ciekawe, który z tych obiektów trafi na listę światowego dziedzictwa UNESCO.