5 najstarszych teatrów w Polsce, które funkcjonują do dziś

Najstarszy teatr w Polsce – Teatr Narodowy w Warszawie

Król Stanisław August Poniatowski znany był ze swojego zaangażowania w życie kulturalne, z tego też powodu założył w Warszawie Teatr Narodowy. Zrobił to w 1765 roku, a więc 30 lat przed zniknięciem Polski z map.

Teatr Narodowy w Warszawie jest jednym z czterech teatrów posiadających status “narodowego”, czyli takiego, który podlega bezpośrednio Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego (minister ten powołuje dyrektora teatru. Czy to dobrze, oceń sam). Innymi tego typu teatrami są:

• Narodowy Teatr Stary im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie,
• Teatr Wielki – Opera Narodowa w Warszawie,
• Polska Opera Królewska w Warszawie.

Historia Teatru Narodowego w Warszawie (w wielkim skrócie)

Otwarcie Teatru Narodowego w Warszawie nastąpiło 19 listopada 1765 roku w budynku Operalni przy ul. Królewskiej. Teatr nie nazywał się jednak od początku “narodowym” (nazwę tę otrzymał po kilkunastu latach). Początkowo był to zespół “Aktorowie Narodowi Jego Królewskiej Mości”, a pierwszą wystawioną przez nich sztuką była komedia “Natręci” Józefa Bielawskiego (opierała się na pomyśle zaczerpniętym z Moliera). Spektakl ośmieszał różnorodne typy sarmackiego myślenia. 

W 1772 roku teatr przeniósł się do Pałacu Radziwiłłów na Krakowskim Przedmieściu, a 6 lat później – do innego budynku na placu Krasińskich. 

Jedną z osób, które miały największy wpływ na kształt Teatru Narodowego był Wojciech Bogusławski (mówi się o nim nawet “ojciec teatru polskiego”). Dla niego teatr miał być orężem w walce o patriotyczne, estetyczne i obyczajowe wychowanie widzów podczas zaborów. Dzięki niemu Teatr Narodowy przetrwał, zmieniając jedynie siedzibę w 1833 roku, a później – z rozkazu cara – nazwę na Teatr Wielki. Podzielono go wtedy na trzy części:

• operę,
• balet,
• dramat (ten został nazwany Teatrem Rozmaitości). 

Co prawda cenzura czuwała nad wystawianymi spektaklami, ale teatr istniał, a w nim świetni aktorzy, m.in. Helena Modrzejewska, która później zasłynęła w Ameryce. 

W 1919 roku spłonęła scena Teatru Rozmaitości. Odbudowano ją w 1924 roku z inicjatywy Juliusza Osterwy i zmieniono nazwę na Teatr Narodowy. W okresie międzywojennym pracowali w nim najlepsi aktorzy tamtych lat, m.in. Stanisława Wysocka, Irena Solska i Aleksander Zelwerowicz. 

Później wybudowano nowe sceny, które spłonęły podczas oblężenia Warszawy podczas II wojny światowej. Zostały po nich jedynie fasada i fragmenty bocznych skrzydeł. Za odbudowę gmachu odpowiada Wojsko Polsce. Dzięki niemu już w październiku 1949 roku wystawiono sztukę “Jegor Bułyczow i inni” Maksyma Gorkiego. Z teatrem współpracował także Leon Schiller. 

W 1954 roku nowa dyrekcja wykorzystała moment politycznej odwilży, aby poszerzyć repertuar. Zrezygnowano wtedy z socrealizmu, a na scenę wrócił “Kordian” Słowackiego. 

W latach 60. doszło do skandalu, kiedy to z okazji obchodów 1000-lecia chrztu Polski wystawiono kilka spektakli, kończąc “Dziadami” Mickiewicza. Wydarzenie zostało uznane za antyradzieckie i antyrządowe, po czym zakazano “Dziadów”. Teatr przystopował, ale przetrwał. Niestety, za to i inne spektakle dyrekcja została zmuszona do dymisji w czasie stanu wojennego. Na jej miejsce zatrudniono Jerzego Krasowskiego i Krystynę Skuszankę, którzy stworzyli “teatr wysługujący się władzom”. 

W 1985 roku spaliła się scena i widownia w teatrze, a w 1989 roku zespół teatralny rozwiązano do czasu odbudowy gmachu, która trwała do 1996 roku.

Ciekawostki o Teatrze Narodowym w Warszawie

Obecnym dyrektorem teatru jest Krzysztof Torończyk (od 1998 roku), ale jednostka ma także swojego dyrektora artystycznego, którym jest od 2003 roku Jan Englert (urodzony w 1943 roku aktor teatralny i filmowy, a także reżyser teatralny, pedagog i profesor sztuk teatralnych). 

Najważniejsze dzieła wystawiane w Teatrze Narodowym w Warszawie to:

• “Kosmos” Gombrowicza w reż. Jerzego Jarockiego,
• “Tartuffe albo Szalbierz” Moliera w reż. Jacques’a Lassalle’a,
• “Miłość na Krymie” Mrożka w reż. jerzego Jarockiego,
• “Tango” Mrożka w reż. Jerzego Jarockiego,
• “Aktor” Norwida w reż. Michała Zadary,
• “Kordian” Słowackiego w reż. Jana Englerta,
• “Dziady” Mickiewicza w reż. Eimuntasa Nekrosiusa,
• “Ślub” Gombrowicza w reż. Eimuntasa Nekrosiusa.

Miejsce 2: Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie

To drugi najstarszy w Polsce teatr, który funkcjonuje do dziś. Podlega bezpośrednio Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a także jest członkiem Unii Teatrów Europy. W budynku teatru funkcjonuje nie tylko scena artystyczna, ale także Muzeum Interaktywne / Centrum Edukacji Teatralnej MICET (od 2016 roku). 

Historia Narodowego Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie (w wielkim skrócie)

Inicjatorami powstania teatru byli:

• poseł krakowski Feliks Oraczewski,
• aktor Mateusz Witkowski. 

Panowie 17 października 1781 roku otrzymali zgodę na wystawianie widowisk (musieli jednak za to płacić 50 zł miesięcznie.

Do 1799 roku spektakle były wystawiane w Pałacu Spiskim przy Rynku Głównym. Później teatr przeniósł się do budynku na zbiegu ulicy Jagiellońskiej i placu Szczepańskiego, gdzie znajduje się do dziś. 

Choć teatr znajdował się pod austriackim zaborem, można było wystawiać polskie przedstawienia. Później wprowadzono też zagraniczne dzieła, m.in. Szekspira, Moliera czy Voltaire’a. 

Największy rozkwit nastąpił w latach 40., kiedy dyrektorem był Hilary Meciszewski, znany krakowski krytyk teatralny. Dzięki niemu reżyserzy i aktorzy zaczęli pracować zgodnie z nowoczesnymi regułami teatru europejskiego. W 1865 roku po raz pierwszy na scenie wystąpiła Helena Modrzejewska. 

Na przełomie XIX i XX wieku teatr praktycznie przestał funkcjonować. Wystawiano jedynie przedstawienia okolicznościowe. Normalną działalność wznowiono dopiero po II wojnie światowej. Narodowy Stary Teatr wraz z Teatrem im. Słowackiego funkcjonował najpierw jako Miejski Teatr Dramatyczny, a później jako Państwowy. Od 1954 roku zaczął znów funkcjonować samodzielnie, a w 1991 roku zyskał status “narodowego”. Obecna nazwa pojawiła się zaś w 2001 roku. 

Ciekawostki o Narodowym Starym Teatrze w Krakowie

Od 2009 do 2019 roku Narodowy Teatr Stary jako jedyny w Polsce należał do Europejskiej Sieci Teatrów Mitos21. Jest to organizacja skupiająca najważniejsze sceny teatralne na naszym kontynencie. 

W 2023 roku premierę miał film dokumentalny o teatrze pt. “Stary”. Reżyserami byli Magda Hueckel i Tomasz Śliwiński. 

Obecną dyrektorką jest Dorota Ignatjew, a dyrektorem artystycznym – Jakub Skrzywanek (oboje od 2024 roku). 

Narodowy Stary Teatr w Krakowie prowadzi różne inicjatywy, m.in.:

• Goście Starego Teatru (spotkania z twórcami światowej kultury),
• Fundacja Starego Teatru (wspieranie środowisk artystycznych Małopolski),
• Studio Baz@rt (najciekawsze osiągnięcia młodej dramaturgii),
• Nowa Krytyka (spotkania kontekstowe, które towarzyszą premierom). 

Miejsce 3: Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach

To znacznie młodszy teatr, ale niestety te, które powstały pomiędzy Narodowym Starym Teatrem w Krakowie i Teatrem Śląskim w Katowicach, już nie istnieją. 

Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach powstał w 1907 roku i jest największą sceną dramatyczną Górnego Śląska. Składa się tak naprawdę z czterech scen, które prezentują dorobek polski i światowy, zarówno klasyczny, jak i współczesny. Wystawia także dramaty napisane w dialekcie śląskim (m.in. “Polterabend” Mutza w reż. Tadeusza Bradeckiego). 

Historia Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach

Budowa Teatru Śląskiego, a wtedy jeszcze Teatru Miejskiego, nastąpiła z inicjatywy niemieckiego samorządu Katowic, który to: Czyniąc zadość kulturalnem potrzebom niemieckiej ludności, a głównie dla wzmocnienia ducha niemieckiego w Katowicach sfinansował powstanie teatru. Nic dziwnego, że na fasadzie znalazł się napis Deutschem Wort – deutscher Art, czyli po polsku: Niemieckiemu słowu – niemieckiej sztuce. Dopiero w 1976 roku pojawił się w tym miejscu polski napis: Teatr im. St. Wyspiańskiego. Pierwszym wystawionym spektaklem był “Wilhelm Tella” Schillera. 

Po włączeniu Katowic do Polski w 1922 roku teatr stał się “własnością” Towarzystwa Przyjaciół Teatru Polskiego, którzy to zapoczątkowali polską działalność teatru sztuką “Królewski jedynak” Rydla. Przez kilka lat istniała także scena operowa. 

W tym samym czasie w budynku równolegle działał teatr niemiecki (na mocy umowy z Niemieckim Towarzystwem Teatralnym). Mógł on zajmować maksymalnie 30% czasu “scenowego”, ale mimo tego ludzie nadal woleli chodzić na niemieckie spektakle niż na te polskie. Z tego powodu Polski teatr długo “się rozkręcał”.

Choć na fasadzie napis Teatr im. St. Wyspiańskiego pojawił się później, nazwę tę placówka otrzymała w 1936 roku. Niestety, już 3 lata później teatr stał się znów niemiecki i tak było do 1945 roku. Po wojnie w teatrze zaczął pracował zespół Polskiego Teatru Dramatycznego ze Lwowa. 

W latach 50. dyrektor teatru, Gustaw Holoubek, sprzeciwił się głównemu nurtowi i m.in. dzięki niemu rozwinęła się nowa era polskiego teatru. Kolejna dekada i zmiana dyrekcji cofnęły dokonania Holoubka i sprawiły, że teatr stracił miejsce w czołówce. Za sprawą władz na scenie wystawiano tylko lekki repertuar, co nie trafiało do “bogatszych” obywateli. W latach 70. placówka wróciła na właściwe tory i dzięki temu dziś jest to jeden z najważniejszych teatrów. 

Ciekawostki o Teatrze Śląskim im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach

W Teatrze Śląskim występowali m.in. Tadeusz Łomnicki, Irena Kwiatkowska, Gustaw Holoubek i Józef Para. 

Wybierając się do Teatru Śląskiego, musimy się upewnić, że trafimy do odpowiedniego budynku, ponieważ składa się on z kilku scen, które są położone w różnych miejscach:

• Duża (w gmachu głównym),
• Kameralna (j.w.),
• w Malarni (ul. Teatralna 2),
• w Galerii (w Galerii Katowickiej). 

Teatr ten jest jedynym w Polsce, który ma scenę w galerii handlowej. To sprawia, że jest łatwiej i szybciej dostępny dla wszystkich. Jest tak także dlatego, że spektakle mają napisy w języku angielskim oraz są tłumaczone na język migowy/mają audiodeskrypcję (to, co dokładnie będzie podczas przedstawienia, musimy sprawdzić podczas wybierania biletów). 

Miejsce 4: Teatr Polski im. Arnolda Szyfmana w Warszawie

Został założony przez Arnolda Szyfmana w 1913 roku, a pierwszym wystawionym w nim spektaklem był “Irydion” Krasińskiego. Był to pierwszy w Polsce teatr ze sceną obrotową. 

Historia Teatru Polskiego im. Szyfmana w Warszawie

Podczas II wojny światowej teatr przemianowano na Theater der Stadt Warschau, ale nadal wystawiano tam (choć rzadko) spektakle dla Polaków. W 1944 roku budynek nieznacznie ucierpiał, dlatego też już w 1946 roku znów zaczął funkcjonować, a dyrektorem znów został Szyfman. W teatrze wystawiano głównie klasykę.

W 2009 roku otwarto Scenę Kameralną, a w 2013 roku teatr otrzymał imię dyrektora i założyciela – Arnolda Szyfmana.

Miejsce 5: Teatr Wybrzeże w Gdańsku

Dawniej nazywał się Miejskim Teatrem Wybrzeże oraz Państwowym Teatrem Wybrzeże. Mieścił się on w gmachu, który wybudowano w latach 1799-1801, ale to nie oznacza, że teatr ten istnieje aż tak długo. Tak naprawdę został założony w 1946 roku i miał siedzibę w Gdyni, ale składał się z kilku scen rozlokowanych w całym Trójmieście. W 1967 roku teatr został przeniesiony do nowego gmachu. Wystawiano w nim nowatorskie i indywidualne wizje z uwzględnieniem kwestii moralnych, zaangażowania politycznego oraz specyfiki polskiej. 

W 2018 roku w zabytkowym budynku Starej Apteki przy ul. Teatralnej otwarto nową scenę, której widownia mieści 150 widzów. Historia samego budynku sięga 1636 roku, a jego nazwa nawiązuje do kamiennych “pigułek”, czyli kul armatnich. Nie było tam prawdziwej apteki, a prochownia. 

Teatr Wybrzeże współpracuje z Gdańskim Teatrem Szekspirowskim podczas organizacji Festiwalu Szekspirowskiego. 

Najstarsze teatry w Polsce przeszły długą, wyboistą drogę, ale na szczęście przerwały do dziś. Warto wybrać się choć do jednego z nich.