Tarnów – co zobaczyć, co zwiedzić?

Legenda o Tarnowie

Dawno, dawno temu, ale tak dawno, że aż za czasów pogańskich, na stokach góry (dzisiaj zwanej) św. Marcina, znajdowała się gontyna (to jest: świątynia pogańska). Czczono w niej bóstwo Peruna (czyli słowiańskiego Zeusa). 

Pewnego dnia, już po chrzcie Polski, przechadzał się tamtędy Spycimir Leliwita. Między starymi drzewami, w pniu spróchniałego, olbrzymiego dębu ujrzał wyciosany z kamienia posąg Peruna. Przeraził się napotkanymi szczątkami pogaństwa do tego stopnia, że jeszcze będąc obok nich, ślubował wybudować tam kościół. 

Jak to mówią: głupi ma zawsze szczęście (choć nikt tu nie mówi, że Leliwita był głupi! Wszak to tylko powiedzenie, ale szczęście – trzeba przyznać – miał). Dlatego też niedługo później fale Dunajca wyrzuciły u jego stóp drewniany kościółek. Spycimir uznał to za znak boży i postawił ów kościółek na wzgórzu (dzisiaj) św. Marcina, w miejscu dawnej gontyny. Leliwita nakazał obok wybudować swój zamek, a później założył miasto – Tarnów.

Legendy głoszą, że słowiańskim bóstwom te zmiany się nie spodziewały i przez to działy się tam dziwne, nieco mroczne rzeczy…

Skąd wzięła się nazwa Tarnów?

1105 rok – Tharnow.

1229 rok – Tarnowo.

1327 rok – Tarnow.

1473 rok – Tharnow (wracamy do korzeni). 

Za granicą również znajdziemy miasta, które oznaczają dokładnie to samo, co nasz polski Tarnów:

• w Niemczech – Tarnau,
• w Grecji – Trnovo,
• w Czechach – Trnov, Trnava,
• w Słowenii, Słowacji, Serbii, Bośni, Chorwacji i Macedonii – Trnovo/Trnowo,
• w Bułgarii – Tyrnowo…

Swoją drogą w Lublanie, stolicy Słowenii, znajdziesz nawet dzielnicę Trnovo. 

Skąd ta popularność? Co to w ogóle znaczy? Nic zaskakującego! Słowo “Tarnów” pochodzi od prasłowiańskiego “tarn”, czyli “cierń”. “Tarnina” to słowo, które dawniej oznaczało rośliny kolczaste (w tym głóg, dzika róża, jeżyna itd.). Według Jana Długosza nazwa miasta pochodzi właśnie od tarniny, która niegdyś porastała zbocza wzgórza (dziś znanego jako wzgórze św. Marcina). 

Co warto zobaczyć w Tarnowie?

Na szczęście dziś nie musimy już przedzierać się przez tarninę i możemy śmiało wyruszyć na wycieczkę, podczas której zobaczymy mnóstwo atrakcji tego miasta. Co w programie zwiedzania? 

• ruiny Zamku Tarnowskich,
• ratusz,
• Muzeum Ziemi Tarnowskiej,
• zespół miejskich fortyfikacji,
• Park Strzelecki,
• Planty im. Józefa Jakubowskiego,
• cmentarze żydowskie i wojenne z okresu I wojny światowej,
• Pałac Sanguszków,
• willa “Nalepówka”,
• rezerwat przyrody Debrza,
• tramwaj,
• parasolki na Piekarskiej.

Ruszamy?

Ruiny Zamku Tarnowskich w Tarnowie

Jak głosi legenda (możesz przeczytać ją na początku tego artykułu), na Wzgórzu Św. Marcina stanął zamek. Miało to miejsce w latach 1328-1331 i budowę faktycznie zlecił Spicymir (reszta jest jednak tylko legendą). Na niższej części wzgórza stał drewniany przygródek, czyli zaplecze gospodarczo-administracyjne. Wyżej znajdowała się murowana warowna rezydencja. Obie te części otoczone były murem. Zamek Tarnowskich był wtedy największym zamkiem możnowładczym w całym kraju. Co więcej, Spicymir kazał wybudować w nim kaplicę oraz cylindryczną wieżę główną, co wcześniej było zarezerwowane tylko dla monarchów (miał rozmach, prawda?). 

Kolejni właściciele rozbudowywali zamek (swoją droga większość z nich do XVII wieku rodziła się w jego murach). W XVI wieku miała miejsce największa przebudowa zamku. Jan Amor Tarnowski sprawił, że budowla nabrała renesansowego charakteru, czyniąc ją (znów) jednym z najwspanialszych zamków w kraju. 

Niestety, później zamek przeszedł w ręce króla Węgier, a następnie w ręce małżonki księcia Ostrogskiego. Jednocześnie inni Tarnowscy zgłaszali zwoje pretensje do dóbr tarnowskich. Zdobyli oni zamek w 1570 roku i obrabowali go (łącznie ze słynną biblioteką hetmańską). Król jednak nakazał oddać budowlę w ręce Ostrogskiego, który jeszcze bardziej ją rozbudował. 

W XVIII wieku zamek opuszczono, a mieszkańcy przenieśli się do drewnianego dworu w Gumniskach. Materiał z ruin zamku posłużył do budowy kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego, a w 1840 roku piwnice budowli wykorzystywano jako prochownię. 8 lat później na ruinach usypano kopiec pamięci rzezi galicyjskiej z 1846 roku (nie został ukończony, bo władze Austriackie na to nie pozwoliły). 

Na miejscu dawnego zamku przeprowadzano prace archeologiczne, któe pozwoliły odsłonić znaczne fragmenty ruin. Niestety, żadne badania nie zostały doprowadzone do końca. To nie oznacza jednak, że nie warto tam przyjść. Oprócz przepięknych, romantycznych ruin znajdziesz tam:

• rycerski “Turniej o grzywnę władyki z Marcińskiej Góry” (drugi weekend czerwca), 
• plener do zdjęć (może sesja ślubna?),
• ciszę i wytchnienie.

Ratusz w Tarnowie

Ratusz w Tarnowie to historyczny budynek, który możesz zobaczyć dokładnie na środku płyty tarnowskiego rynku. To jeden z najbardziej charakterystycznych obiektów miasta. Dawniej urzędowała w nim rada miejska oraz sąd wójtowsko-ławniczy. Od 1931 roku jest on siedzibą muzeum (o nim za chwilę). 

Pierwsze wzmianki o ratuszu pochodzą z połowy XV wieku. Pierwotnie mogła być to budowla drewniana lub drewniano-murowana, która została zniszczona w czasie pożaru pod koniec XV wieku. W jej miejscu powstały dwie murowane budowle, pomiędzy którymi miało znajdować się więzienie, a dokładniej głęboki na 3 metry “dół złoczyńców”. Dziś jest on przeszklony i widoczny z płyty rynku od strony północnej. Niedaleko stała też szubienica i wspomniany we wstępie pręgierz. 

W latach 60. XVI wieku przebudowano ratusz na prawdziwe palazzo pubblico. Później nie dokonywano znacznych zmian ratusza, dlatego dziś jest on przykładem architektury manierystycznej wyrastającej z renesansu (swoją drogą znajduje się na Szlaku Renesansu w Małopolsce).

W latach 20. XX wieku przeprowadzono remont budynku, by później w salach ratuszowych otworzyć wspólną wystawę Muzeów: Diecezjalnego i Miasta Tarnowa. Niestety, w listopadzie 1940 roku Niemcy nakazali usunąć zbiory z ratusza. Po wojnie wróciły one pod nową nazwą. 

W 2006 roku otwartą “kapsułę czasu”, którą umieszczona w wieży ratusza w 1927 roku. Zawierała ona:

• dokumenty,
• banknoty i monety.

Po renowacji włożono do niej “przesyłkę w przyszłość”.

Muzeum Ziemi Tarnowskiej

Muzeum Ziemi Tarnowskiej powstało już w 1927 roku, choć wtedy było nazywane Muzeum Miasta Tarnowa. Pierwszymi eksponatami były depozyty cechów rzemieślniczych oraz nieliczne dary społeczeństwa. Podczas pierwszej wystawy czasowej zorganizowanej w 1929 roku, można było zobaczyć 80 prac malarskich różnych tarnowskich artystów, wśród nich chociażby Józefa Dutkiewicza. Od tamtego czasu muzeum wielokrotnie zmieniało swoją nazwę, aż w końcu w 2024 roku nadana została mu nazwa Muzeum Ziemi Tarnowskiej.

Na przestrzeni lat powstawały przeróżne wystawy stałe i oddziały, w tym m.in. Muzeum Dwór w Dołędze czy Muzeum pamiątek po Janie Matejce “Koryznówka” w Nowym Wiśniczu. 

Dziś muzeum składa się z różnych oddziałów i filii na terenie miasta:

• Galeria Sztuki Dawnej (Ratusz),
• Muzeum Historii Tarnowa i Regionu (Rynek),
• Muzeum Etnograficzne w Tarnowie (ul. Krakowska 10),
• Galeria “Panorama” (Plac Dworcowy 4),
• Regionalne Centrum Edukacji o Pamięci (ul. Mościckiego 29)

oraz poza nim:

• Muzeum Wincentego Witosa w Wierzchosławicach,
• Muzeum Zamek w Dębnie,
• Muzeum Dwór w Dołędze,
• Zagroda Felicji Curyłowej w Zalipiu,
• Muzeum Pamiątek po Janie Matejce “Koryznówka” w Nowym Wiśniczu.

Zespół miejskich fortyfikacji w Tarnowie

Mury miejskie w Tarnowie wraz z budowlami o charakterze obronnym, czyli basztami, bastejami oraz bramami otaczały niegdyś obszar całego ówczesnego Tarnowa (dziś to zaledwie teren Starówki). Powstały one prawdopodobnie w XIV wieku, a później były wielokrotnie modernizowane i rozbudowywane, tak jak się to stało chociażby w XVI wieku. Niestety, w XVIII wieku mury i fortyfikacje były już przestarzałe, przez co zaczęły popadać w ruinę, co stanowiło powód ich likwidacji rozpoczętej około 1790 roku. Do dziś zachowały się zaledwie krótkie odcinki dawnych murów miejskich. 

Co dokładnie możesz zobaczyć w mieście?

• ok. 400 metrów fortyfikacji przy ulicach: Wałowej, Targowej, Szerokiej, Benedyktyńskiej i Fortecznej,
• Bramę Pilznieńską,
• Bramę Krakowską,
• Furtę u wylotu ul. Wielkie Schody (znaną jako “brama mniejsza od strony szpitala”),
• Furty przy ul. Fortecznej, Małe Schody, Basztowej, Wąskiej,
• Furtę św. Anny,
• Basztę Książęcą,
• Basteję z pierwszej połowy XVI wieku (znaną jako “półbaszta”),
• Basztę przy ul. Fortecznej. 

Część z obiektów została w 2011 roku zrewitalizowana. Możesz je zwiedzić, wędrując szlakiem turystycznym “Średniowieczne mury Tarnowa”. Przy odnowionych chmurach możesz natrafić też na skwer z fontanną oraz mural przedstawiający widok Tarnowa z umocnieniami z 1644 roku.

To idealny pomysł na spacer, nieprawdaż? 

Park Strzelecki w Tarnowie

Park Strzelecki, znany także jako Ogród Strzelecki (a w okresie PRL nawet jako Park im. 1 Maja), znajduje się w obrębie ulic Słowackiego, Piłsudskiego, Romanowicza i Nowy Świat.  Niedaleko niego dawniej znajdował się duży budynek szpitala wojskowego z 1855 roku (dziś jest to Pałac Młodzieży) oraz szpitalna kostnica. Ma on ponad 8 hektarów, więc będzie gdzie spacerować.

Park Strzelecki powstał dzięki Towarzystwu Strzeleckiemu, któremu to miasto podarowało 14 morgów ziemi w 1856 roku. Przy bramie od ulicy Słowackiego wzniesiono wtedy neogotycki pałacyk, który stał się siedzibą Towarzystwa Strzeleckiego (dziś mieści się w nim Galeria Miejska BWA). Obok wybudowano dom ogrodnika miejskiego w stylu secesji wiedeńskiej. W 1912 roku przy głównym klombie od strony ulicy Piłsudskiego postawiono fontannę z figurą bogini Hebe. Rok później jedną z części parku zamieniono na Ogród Jordanowski. W 1929 roku postawionym nieco wcześniej w Mauzoleum gen. Józefa Bema odbył się jego uroczysty pogrzeb (generał zmarł wcześniej, a jego prochy sprowadzono z Aleppo).

Planty im. Józefa Jakubowskiego – Tarnów

Planty im. Józefa Jakubowskiego, znane także jako Planty Kolejowe, to nic innego, jak park miejski, będący pomnikiem przyrody. Jest on częścią wpisanego do rejestru zabytków zespołu urbanistycznego otoczenia tarnowskiego dworca kolejowego (który przy okazji też polecamy zobaczyć). Znajdziesz go w obrębie ulic: Krakowskiej, Dworcowej i Placu Dworcowego.

Dlaczego to Planty im. Józefa Jakubowskiego? Ponieważ był to prawnik, podróżnik, działacz społeczny, twórca Muzeum Miejskiego w Tarnowie oraz inicjator założenia plant miejskich właśnie.

Od samego początku były to tereny zielone dostępne dla wszystkich mieszkańców miasta. W 1872 roku zorganizowano tam nawet okręgową wystawę rolniczą. Później niestety nie były pielęgnowane, przez co stały się miejscem, w którym zbierało się podejrzane towarzystwo (do tego stopnia, że w latach 80. XIX wieku uważano je nawet za miejsce niebezpieczne). Na szczęście w 1889 roku plantami zajął się zarząd miasta, więc odnowiono je i rozbudowano. 

Chociaż nie jest to duży park, ma nieco ponad 2 hektary, zdecydowanie warto się do niego wybrać i trochę odpocząć.

Stare cmentarze w Tarnowie

W Tarnowie znajdziesz wiele starych cmentarzy, które są warte uwagi nie tylko ze względów historycznych, ale też architektonicznych. Wybierz się koniecznie na:

• cmentarz żydowski (przy ul. Szpitalnej. Istniał on prawdopodobnie już w 1581 roku i jest jednym z najstarszych zachowanych cmentarzy w południowej Polsce. Znajduje się na nim około trzech tysięcy zachowanych nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1667 roku. Niestety, jego historia nie jest wzniosła ani przyjemna. Przez oryginalną, starą bramą wejściową cmentarza przeszły tysiące Żydów, idących na śmierć podczas Zagłady. Brama ta znajduje się dziś w Muzeum Holokaustu w USA. Po prawej stronie cmentarza znajduje się masowa mogiła około 25 tysięcy zamordowanych Żydów z tarnowskiego getta),
• Stary Cmentarz (znajduje się na przedmieściu Zabłocie. Powstał ok. 1790 roku, a najstarszy nagrobek pochodzi z 1795 roku i należy do Anny Karoliny z Lubomirskich Radziwiłłowej, żony księcia Karola Radziwiłła. Jak się później okazało, inskrypcja zawiera błędną datę jej śmierci. Pochowane są tam także ofiary rzezi galicyjskiej i nie tylko),
• cmentarz wojenny nr 199 – Zbylitowska Góra (to nieczynny, austriacki cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej. Znajduje się przy ul. Krakowskiej. W dwudziestu siedmiu w grobach zbiorowych i dwóch pojedynczych pochowano tam 104 żołnierzy rosyjskich, których znani z nazwisk są tylko niektórzy),
• cmentarz wojenny nr 200 – Tarnów-Chyszów (także nieczynny, austriacki cmentarz wojenny, który leży przy ul. Łukasiewicza. Znajduje się tam 129 grobów zbiorowych i 310 pojedynczych, Których łącznie pochowano ponad 1500 żołnierzy),
• cmentarz wojenny nr 202 – Tarnów (ostatni w Tarnowie nieczynny, austriacki cmentarz wojenny, znajdujący się przy ul. Starodąbrowskiej. Pochowano tam prawie 1500 żołnierzy, z których połowy nazwiska nie są znane).

Pałac Sanguszków w Tarnowie

Pałac Sanguszków to otoczona parkiem dawna rezydencja magnacka Sanguszków, czyli ostatnich właścicieli Tarnowa. Znajdziesz go w tarnowskiej dzielnicy Gumniska. Na jej terenie znajdują się:

• pałac,
• park,
• oficyna,
• spichrz,
• dwa budynki administracyjne. 

Dziś mieści się tam Zespół Szkół Ekonomiczno-Ogrodniczych w Tarnowie, ale dawniej na tym terenie znajdował się drewniany dwór, którego przebudowę zaczęto w 1799 roku. Powstał wtedy murowany, jednopiętrowy budynek w stylu klasycystycznym (obecne skrzydło zachodnie). Obok założono ogród, a później także park typu angielskiego.

Rezydencję rozbudowywano wielokrotnie. 

Ostatni prywatny właściciel wyjechał w 1939 roku z Polski. W czasie II wojny światowej rezydencję zajmowali Niemcy (część wyposażenia zrabowano, a reszta trafiła później do muzeum). Po wojnie pałac stał się własnością państwa. 

Ciekawostka: w 1860 roku w pałacu urodził się Paweł Sapieha, pierwszy prezes Polskiego Czerwonego Krzyża.

Ciekawostka druga: Podczas powstania styczniowego właściciele urządzili w nim lazaret, w którym leczono rannych powstańców.

Willa “Nalepówka” w Tarnowie

Willa “Nalepówka” znana jest także jako “Goldmanówka” oraz “Pałac Ślubów”. Została wybudowana prawdopodobnie w latach 60. XIX wieku dla właścicieli pobliskiej cegielni. 

Obiekt był otoczony parkiem i posiadał zaplecze o powierzchni około 20 hektarów, gdzie znajdowały się fabryki i zabudowa gospodarska. Kiedy fabryka zbankrutowała, właściciel popełnił samobójstwo, a dom został wystawiony na sprzedaż. W końcu willa trafiła w ręce Goldmanów. Podczas I wojny światowej właściciele wyjechali do Austrii, a Willa zdewastowali żołnierze rosyjscy. Później Goldmanowie wrócili, by niestety zginąć w getcie. Wojnę przeżyła jedynie wnuczka właściciela willi, która po wojnie zamieszkała tam z rodziną, która pomogła jej uciec przed śmiercią. Po śmierci właścicielki, która zresztą wyjechała za granicę dwa lata po zakończeniu wojny, budynek został przejęty przez władze. W latach 1980-2019 mieścił się tam Urząd Stanu Cywilnego. 

Dziś niestety willa popada w ruinę, ale warto ją zobaczyć.

Rezerwat Przyrody Debrza w Tarnowie

W Tarnowie znajdziesz też Rezerwat Przyrody Debrza, który ma prawie 10 hektarów powierzchni. Możesz zobaczyć tam starodrzew dębowo-lipowy (ok. 250-300 letnie dęby), a także m.in. bluszcz pospolity, wawrzynek wilczełyko, kopytnik pospolity czy konwalie majową. Wśród zwierząt są za to przedstawiciele żab, ropuch szarych, dzięciołów zielonych, puszczyków, kowalików, zięb, kosów czy jeżów wschodnich.

Tramwaje w Tarnowie

Tarnów był jednym z trzech miast Galicji (obok Lwowa i Krakowa), w którym od roku 1911 kursowały tramwaje elektryczne (swoją drogą produkowane w fabryce w Sanoku). Tramwaje miały czerwony kolor, przez co nazywano je “biedronkami”. Co ciekawe, poruszały się tak wolno, że o wiele szybciej było iść pieszo. 

Ruch przerwano w 1942 roku (powód? Trakcja przeszkadzała w ruchach wojsk, więc musiała zostać rozebrana). W latach 80. XX wieku planowano wybudowanie trakcji tramwajowej, ale nie doszło to do skutku. 

Dziś możesz zobaczyć w mieście tylko jeden taki tramwaj, a raczej jego replikę, w której mieści się kawiarnia. 

Parasolki na Piekarskiej

Przed nami ostatnia atrakcja, czyli parasolki na ul. Piekarskiej. To, czy je zobaczysz, zależy od pory roku, w której będziesz zwiedzał Tarnów (zimą ich nie ma). Mowa tu o siedemdziesięciu wielobarwnych parasolkach, które zawisły nad chodnikiem. Umilają one spacery i codzienną gonitwę. Zobacz je sam, przespaceruj się jeszcze chwilę i… spędź miło czas, bo to już koniec naszej wycieczki.

Przypisy: 

[1] https://muzeum.tarnow.pl/zwiedzanie/oddzialy/muzeum-etnograficzne/ (dostęp z dnia 11.09.2024)