Historia baletu

Historia baletu – początki

Pierwsza wersja baletu wywodzi się z renesansowych maskarad, które miały miejsce w karnawale oraz z popularnych we Włoszech triumfów (chodzi o widowiska dworskie łączące recytację, muzykę, śpiew, taniec i pantomimę). Kształt włoski baletu zaczął się klarować w XV wieku, a jego najwybitniejszymi przedstawicielami byli: 

• Domenico da Piacenza,
• uczniowie mistrza da Piacenza, czyli Antonio Cornazzano oraz Guglielmo Ebreo. 

Ostatni z panów wydał nawet “Rozprawę o sztuce tańca”. 

Pierwszym widowiskiem baletowym było uroczyste interludium oparte na opowieści o Jazonie i Argonautach, którzy wyruszyli po złote runo. Premiera odbyła się z okazji ślubu księga Mediolanu, Galeazzo Viscontiego z Izabellą Aragońską. 

We Francji balet pojawił się za to dzięki Katarzynie Medycejskiej, a pierwszym widowiskiem, które wystawiła było “Ballet comique de la Reyne” (“Komiczny Balet Królowej” lub “Komiczny Taniec Królowej”, ponieważ “ballet” po włosku oznacza “taniec”). Premiera miała miejsce w 1591 roku. Co ważne, przymiotnik “komiczny” miał inne znaczenie niż teraz: oznaczał element dramatyczny, który rozwijał jeden temat. 

W XVI i XVII wieku balet był wystawiany przez dworzan i opowiadał treści bazujące na mitach. W XVIII wieku powstała za to opera baletowa, w której taniec zaczął przeważać nad śpiewem. 

Balet w XVII oraz XVIII wieku

Złota era baletu miała miejsce na dworze francuskim za panowania Ludwika XIV. Król do tego stopnia pasjonował się tańcem, że wystąpił nawet w balecie “Ballet de la Nuit” (“Balet nocy”. Zagrał tam Apollona w kostiumie Słońca i prawdopodobnie dlatego zyskał swój przydomek Król Słońce. Na tym fascynacja balet się nie skończyła, ponieważ w 1661 roku król Ludwik XIV ufundował Królewską Akademię Tańca, która była pierwszą tego typu placówką nie tylko we Francji, ale także w całej Europie. 8 lat później otwarta została także Królewska Akademia Muzyki, która współpracowała z pierwszą uczelnią. Ich wspólne dzieła stały się fundamentem Opery Paryskiej. 

Profesjonalny taniec zaczął rozwijać się tak szybko, że trzeba było go skodyfikować. Powstała więc odpowiednia terminologia, a sam taniec podniósł swój poziom techniczny. Baletmistrzowie dbali o to, by tancerze mieli szlachetne ruchy, przybierali estetyczne pozy, a ich gesty były wyszukane. Opisywali oni także poszczególne dziedziny tańca, decydowali o ich zasadach i spisywali wzorce. 

Przez to, że wszystkie te formy baletu oraz te, które powstały później, bazowały na skodyfikowanych tańcach oraz usystematyzowanym słownictwie, do dziś nazwy kroków czy figur pochodzą z języka francuskiego (np. point, czyli stopa z wyciągniętymi palcami, flex, czyli stopa z palcami skierowanymi do siebie). 

Na kształt baletu tamtego okresu miały wpływ tańce towarzyskie występujące na dworze królewskim. Mowa tutaj o menuecie, sarabandzie, gigue czy allemande. Tańców oczywiście było znacznie więcej i trudno je wszystkie wymienić.

Twórcą menueta był Jean Baptiste Lully, czyli nadworny kompozytor Ludwika XIV. Taniec ten opiera się na drobnych krokach, które zawierały się w figurze przestrzennej – najczęściej ósemce, ale nie tylko. Kroki te wprowadził Pierre Beauchamps, a uszlachetnił je później Louis Pecour. 

Formy baletowe XVII wieku

W XVII wieku powstały liczne formy baletowe, które stały się fundamentem pod dzisiejszy balet. Oto kilka z nich.

Balet Maskarada

Tańczyli go mężczyźni uczestniczący w balu. Mieli na sobie przebrania i maski. Ich występy składały się z kroków tanecznych oraz recytacji lub pieśni, a także pantomimy i elementów akrobatyki. Przykładem tego typu spektaklu jest “Balet Szachów” (kostiumy nawiązują do figur szachowych). 

Balet z wejściami

Wywodzi się z Baletu Maskarady i jest jego bardziej rozbudowanym wariantem. Ma złożony wątek dramatyczny. Tancerze występują w czarnych maskach, a ich tańce składają się z kilkunastu wejść. 

W tej formie baletu ważna była jednolitość ruchu, dlatego też zaczęto dodawać do niego kroki tańców figurowych. Spektakle nadal zawierały sporo akrobacji, przez co potrzebni byli zawodowi tancerze, którzy potrafili poradzić sobie zarówno z tańcem, jak i ze skomplikowanymi akrobacjami. 

Przedstawienia najczęściej bazowały na motywach z mitologii greckiej oraz opowieściach pasterskich. To właśnie w takich spektaklach tańczył sam król Ludwik XIV. Co ważne, pokazy miały miejsce TYLKO na dworze królewskim. 

Najważniejszymi twórcami baletu z wejściami byli:

• Jean Baptiste Lully,
• Pierre Beauchamps. 

Komedie baletowe

W drugiej połowie XVII wieku pojawiło się zainteresowanie mieszczańskimi rozrywkami. Powstały więc teatry, w których pojawiły się komedie baletowe. To gatunek, który znajduje się gdzieś pomiędzy baletem z wejściami a typowym spektaklem teatralnym. Wywodzi się z “comedi dell’arte”. Łączy taniec z muzyką oraz treścią przedstawienia. Można powiedzieć, że w “normalny” spektakl włączono elementy tańca. Tematyka tamtejszych przestawień stanowiła odzwierciedlenie obyczajów.

Pierwszą komedią baletową była sztuka Moliera “Natręci”. Choreografię stworzył Pierre Beauchamps. Oglądali je (nie tylko “Natrętów”, ale także inne komedie baletowe) nie tylko dworzanie, ale także (a może nawet przede wszystkim) mieszczanie.  

Tragedia liryczna

Tragedia liryczna powstała z inicjatywy Ludwika XIV. Chciał on stworzyć spektakl podobny do opery włoskiej. Wykorzystano w nim taniec i śpiew, choć ten pierwszy pełnił raczej rolę ozdobnika niż głównego elementu sztuki. Bazują na tym dzisiejsze opery, w których można zobaczyć elementy tańca.

Sam taniec był zbliżony do baletu z wejściami. Podczas przedstawienia można było zobaczyć popisy tancerzy, którzy korzystali także z pantomimy by jak najlepiej pokazać przebieg akcji. 

Treść tragedii lirycznych bazowała na wątkach dramatycznych z mitologii, a w ich prologach często pojawiały się postacie alegoryczne. Z czasem śpiew grał coraz większą rolę, co stało się fundamentem dla późniejszej opery francuskiej. 

Opera-balet

Pod koniec XVII wieku pojawiła się forma, w której taniec wrócił do łask, a śpiew (czyli arie i recytatywy) pełniły funkcję towarzyszącą. Kostiumy tancerzy przypominały ubiór codzienny, a tematyka była traktowana mniej poważnie, przez co, mimo że bazowała na mitologii, stawała się coraz bardziej przystępna dla “zwykłych” ludzi. Zdarzało się, że spektakle nawiązywały do orientalizmu, przez co scenografie zapierały dech w piersiach. Jednym z takich dzieł jest “Indes Galantes” (“Wykwintne Indie”), które miało swoją premierę w 1735 roku. Muzykę do niego stworzył Jean Philippe Rameau. 

Balet w XVIII i XIX wieku

W drugiej połowie XVIII wieku powstał “ballet d’action”, czyli balet z akcją. Stworzył go J. G. Noverre. Innymi reformatorami, dzięki którym powstał balet romantyczny, są m.in. S. Vigano i C. Blasis, którzy działali we Włoszech. W 1832 roku powstał pierwszy spektakl w nowej formie. Była to “Sylfida”. Później pojawił się także balet “Giselle” (swoją drogą to jeden z najbardziej lubianych i cenionych baletów nawet dziś). W tych sztukach dominował taniec kobiecy, nic więc dziwnego, że z tamtego okresu pochodzą pierwsze primabaleriny: Fanny Elssler, Maria Taglioni oraz Carlotta Grisi. 

W drugiej połowie XIX wieku na międzynarodowej scenie baletowej pojawiła się Rosja z zupełnie nowym podgatunkiem stworzonym przez Mariusa Petipę. Balet-divertissement to klasyczny dziś typ baletu o numerowanej budowie (np. “Jezioro Łabędzie”). 

Balet w XX wieku

W XX wieku pojawił się Michaił Fokin, który chciał powiewu świeżości w “skostniałym” balecie tradycyjnym. Swoje propozycje pokazał w spektaklach “Pietruszka” oraz “Ognisty ptak”. Najznakomitszymi balerinami tego czasu były: Anna Pawłowa, Matylda Krzesińska oraz Tamara Karsawina. 

W drugiej połowie ubiegłego wieku pojawił się za to balet współczesny, ale to temat na zupełnie inny artykuł.