Co to jest spektakl site-specific i dokąd można się na taki wybrać?

Co to jest spektakl site-specific?

Co to właściwie znaczy, że spektakl jest site-specific? To forma sztuki, która nie jest odgrywana na losowej scenie. Miejsce, w którym doświadczysz tego wydarzenia, jest częścią samego dzieła. Twórcy przygotowują spektakl z myślą o konkretnym punkcie w przestrzeni, który wpływa na jego kształt, przebieg i odbiór.

W przeciwieństwie do klasycznego teatru, przedstawienia site-specific nie można po prostu przenieść w inne miejsce. Otoczenie – architektura, historia budynku, wspomnienia, które wywołuje, dźwięki, zapachy czy sposób poruszania się widzów – współtworzą jego przebieg. Często widz nie siedzi na wygodnym fotelu, ale przemieszcza się razem z aktorami, stając się częścią wydarzenia.

Na czym konkretnie polega sztuka site-specific?

Na czym dokładnie polega sztuka site-specific? 

Krok 1: Dzieło powstaje z myślą o konkretnym miejscu i z tym miejscem wchodzi w dialog. Nie, to nie jest przenośnia. Chociaż miejsca raczej nie mówią, to sens i forma takiego przedstawienia zależą od przestrzeni, w której się znajduje.

Krok 2: Twórcy zaczynają od “poznania” miejsca. Sprawdzają jego historię, architekturę, ukształtowanie terenu, otoczenie społeczne, a czasem nawet pierwotny krajobraz. Wszystko po to, by dzieło do niego jak najlepiej pasowało (wręcz stapiało się z nim w jedną całość) i wydobywało jego znaczenia, często ukryte lub niedostrzegalne na pierwszy rzut oka.

Krok 3: Forma dzieła jest ściśle związana z przestrzenią. W plenerze łączy się elementy rzeźbiarskie z krajobrazem. W budynkach artyści wykorzystują istniejącą architekturę – niekiedy w porozumieniu z architektami, czasem całkowicie samodzielnie (a przez to sztuka ta bywa kontrowersyjna, choć prawdę mówiąc, która nie bywa?). Nawet cyfrowe projekcje czy multimedia mogą być site-specific, jeśli efekt zależy od konkretnego ekranu, jego ustawienia czy kształtu przestrzeni.

Krok 4: Często widz staje się częścią dzieła. Nie siedzi w tradycyjnej widowni, lecz porusza się po przestrzeni razem z aktorami, odkrywając dzieło w interakcji z otoczeniem.

Takie podejście pozwala tworzyć sztukę w miejscach, które wcześniej nie były projektowane z myślą o kulturze – w halach fabrycznych, opuszczonych budynkach, parkach czy przestrzeniach publicznych zaadaptowanych do nowych funkcji. Niekiedy spektakle site-specific nadają takim przestrzeniom nowe życie. A czasem stapiają się z nią tak bardzo, że ludzie zdają się nie pamiętać, jak wyglądały te przestrzenie przed pojawieniem się w nich sztuki. 

Czy to też site-specific?

Czasem możesz zastanawiać się, czy dane “wydarzenie” także jest formą site-specific czy może już niekoniecznie. Wiesz, sztuka jest trudna w szufladkowaniu. Czasem jedna osoba włoży ją do szufladki, a inna będzie usiłowała ją stamtąd wyciągnąć (bo dla niej to konkretne dzieło będzie należało do zupełnie innej formy). Uważamy, że nie ma sensu się kłócić. Warto odbierać sztukę całym sobą i interpretować ją tak, by czerpać z niej przyjemność (a nie by wdawać się w dysputy niczym te o polityce przy wigilijnym stole). 

Ale jeśli chcesz konkret, to w szerszym ujęciu część architektury sama w sobie staje się dziełem site-specific (bo została zaprojektowana po to, by istniała w tym konkretnym miejscu). Podobnie dzieła wykorzystujące technologie, np. blue box czy projekcje multimedialne, są związane z konkretną przestrzenią – efekt końcowy zależy od układu ścian, ekranu czy kształtu pomieszczenia. W grafice komputerowej rzucanej na ekran, efekt zależy od jego siatki i ustawienia. Jeśli zmienisz ekran, dzieło przestanie działać tak, jak zaplanowano.

W skrócie: site-specific to nie tylko teatr czy rzeźba w plenerze, ale każde dzieło, którego forma i sens istnieją dzięki konkretnemu miejscu. Interpretację pozostawiamy tobie.

Historia spektakli site-specific

Idea site-specific wywodzi się z nurtu sztuk wizualnych, szczególnie z land artu, czyli monumentalnych prac tworzonych w naturalnym krajobrazie. W latach 70. XX wieku artyści, tacy jak Lloyd Hamrol czy Athena Tacha, zaczęli realizować prace dopasowane do konkretnych przestrzeni miejskich. 

Termin spopularyzował Robert Irwin, który podkreślał, że dzieło sztuki nie może być oderwane od kontekstu miejsca. I to doskonale widać na takich spektaklach. Jeśli przeniesiemy je w inne miejsce, nie będą już wyglądać tak samo.

Ciekawostka: początkowo site-specific zostało określone jako ruch, a nie forma sztuki. Tego określenia użyły:

• krytyczka Lucy Lippard,
• krytyczka architektury Cathrine Howett. 

Gdzie można zobaczyć sztukę site-specific?

Dziś koncepcja ta jest wykorzystywana w teatrze, tańcu, performansie, sztukach wizualnych i instalacjach multimedialnych. Spektakle i dzieła site-specific powstają w miejscach, które same w sobie mają znaczenie lub charakter, jak chociażby: 

• w opuszczonych fabrykach, 
• na dworcach, 
• w halach przemysłowych, 
• w ruinach, 
• w zabytkowych budynkach, 
• w parkach,
• w przestrzeniach miejskich. 

Czasem twórcy wybierają nietypowe lokalizacje – mosty, magazyny, pustostany, a nawet prywatne ogrody – wykorzystując ich specyfikę, historię czy ukryte detale jako integralną część dzieła.

Takie podejście pozwala na powstawanie sztuki w przestrzeniach adaptowanych, które wcześniej nie były projektowane z myślą o kulturze – nadając nowe życie halom, magazynom czy miejskim zakamarkom.

Ponadto w takich przestrzeniach nie tylko będziesz obserwował dzieło, ale często będziesz się z nim przemieszczać, a także wchodzić w interakcję z otoczeniem i aktorami.

Kto w Polsce tworzy sztukę site-specific i gdzie można ją zobaczyć?

Wśród polskich artystów, którzy tworzą dzieła site-specific (głównie lub na równi z innymi formami) są m.in.:

• Kōji Kamoji,
• Maciej Kurak,
• Andrzej Matuszewski,
• Mikołaj Smoczyński,
• Joanna Rajkowska,
• Zbigniew Taszycki,
• Józef Szajna,
• Stanisław Zamecznik,
• Krzysztof Wodiczko.

Przyjrzyjmy się ich dziełom ciut bliżej (i sprawdźmy, gdzie je znaleźć).

Kōji Kamoji

Choć jego nazwisko brzmi egzotycznie (pan Kamoji pochodzi z Japonii), Kōji Kamoji od wielu, wielu lat mieszka i tworzy w Polsce. Przyjechał do naszego kraju w 1959 roku i rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. 

Kōji Kamoji jest artystą, który:

• tworzy sztukę skrótową niczym haiku,
• “skupienie” odmienia przez wszystkie możliwe przypadki,
• uważnia kontekst sztuki, tworząc dzieła site-specific. 

Wśród jego najważniejszych prac znajdziesz: 

• “Na ścianę świątyni” (to dzieło z lat 60. Zostało stworzone ze sklejki i białej farby, na których artysta dłutem wyciął kształty zbliżone do koła. Twierdził, że te obrazy mogłyby zawisnąć w świątyni Horyuji w VII wieku. By zrozumieć tę pracę, warto zajrzeć do owej świątyni i poznać kontekst całego dzieła),
• “Średniowiecze” (Kamoji stworzył 32 obrazy, które zawisnęły jeden przy drugim na ścianie. Artysta poprzez zamknięte kompozycje pokazał niekonsekwencję prezentacji tego typu dzieł oraz skłonił widzów do nowego spojrzenia na abstrakcję),
• “Zaczynając zdanie” (w tym dziele polne kamyczki odgrywają niemal egzystencjalną rolę. Artysta przyczepił je za pomocą sznureczków do tabliczek z takimi hasłami jak śmierć, wojna, woda, góry. Kamyczki dosłownie i w przenośni nadają tym pojęciom wagę),
• haiku “Woda” (dzieło, które wcale nie jest pisane wierszem. To studnia stworzona z 11 betonowych kręgów, nad którą wisi blacha 1 x 2 metry).

Jego najnowsze dzieła pochodzą z 2015 roku i są to:

• “Modlitwa do bytu” (Warszawa, Galeria Foksal),
• “Koji Kamoji – Krystian Truth Czaplicki” (Wrocław, Galeria Entropia). 

Maciej Kurak

Maciej Kurak to polski artysta wizualny, profesor Uniwersytetu Artystycznego im. Magdaleny Abakanowicz w Poznaniu, a od 2024 roku także rektor UAP. Studiował grafikę w Poznaniu, doktorat obronił w 2003 roku, a w 2020 otrzymał tytuł profesora sztuki. Jest twórcą grup artystycznych Wunderteam, Grupa 404 i projektu “Galeria Niewielka”. 

Za swoje działania otrzymał wiele nagród, w tym chociażby:

• Paszport “Polityki” (2009), 
• Medal Młodej Sztuki (2006),
• głównej nagrody Fundacji Deutsche Bank w konkursie Spojrzenia (2005).

Kurak zajmuje się instalacjami i symulacjami przestrzennymi, w których:

• przestrzeń fizyczna, architektura i historia łączą się z wyobraźnią widza,
• codzienność spotyka się z fantazją i symbolicznymi narracjami,
• widz staje się uczestnikiem dzieła, a nie tylko obserwatorem.

Wśród jego ważniejszych dzieł są:

• “Serenada” (meble przymocowane do ściany miejsca, w którym stał zburzony dom, jako wspomnienie nieistniejącej przestrzeni),
• “Symulacja autentyczności” (konstrukcje przypominające zapadnięte pod ziemię budynki, ukazujące pamięć o tym miejscu),
• “Sweet harmony” (“idealne” mieszkanie wypełniające przestrzeń tradycyjnego domu, pokazujące konflikt między wyobrażeniem a rzeczywistością. Dzieło szczególnie ważne w czasach mediów społecznościowych),
• “To tu i to tam” (miniaturowe, kartonowe mieszkanie tworzące alternatywną, niedopasowaną do otoczenia przestrzeń).

Wszystkie te dzieła są typowym site-specific. W innych lokalizacjach nie miałyby tak mocnego przekazu.

Andrzej Matuszewski

Andrzej Matuszewski niestety już nie żyje. Był polskim artystą wizualnym, malarzem, twórcą happeningów, animatorem i teoretykiem sztuki, a także współzałożycielem Grupy 55. Studiował malarstwo w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu, dyplom uzyskał w 1949 roku w pracowni Wacława Taranczewskiego.

Za swoje działania artystyczne i edukacyjne otrzymał liczne wyróżnienia, a jego prace znajdują się m.in. w kolekcji Muzeum Narodowego we Wrocławiu (a to spore osiągnięcie!).

Matuszewski zajmował się sztuką, w której:

• przestrzeń publiczna i artystyczna staje się częścią dzieła,
• interakcja z widzem jest integralnym elementem kompozycji,
• sztuka wykracza poza tradycyjne ramy malarstwa, łącząc happening, performance i instalację (można powiedzieć, że tworzył formę site-specific w jego szerokim ujęciu). 

Do jego ważniejszych osiągnięć należą:

• udział w I Biennale Form Przestrzennych w Elblągu (1965, od tamtego czasu jego praca nie zmieniła miejsca),
• prowadzenie Galerii Od Nowa w latach 1964–1969, wspierającej młodych artystów i eksperymentalne projekty,
• inauguracja Galerii AT w 1982 roku odczytem “Przyczyny i skutki”.

Mikołaj Smoczyński

Mikołaj Smoczyński był polskim artystą wizualnym, malarzem, rysownikiem, performerem, a także twórcą instalacji. Studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi oraz w Instytucie Wychowania Artystycznego UMCS. Dyplom uzyskał w 1979 roku.

Za swoją działalność artystyczną i pedagogiczną otrzymał liczne nagrody, m.in.: 

• Nagrodę Artystyczną im. Stanisława Wyspiańskiego (1990).
• Grand Prix Międzynarodowego Triennale Rysunku w Katowicach (1991). 

Ale to nie wszystko! Prowadził również działalność dydaktyczną w Instytucie Wychowania Plastycznego UMCS. Był także jurorem na krajowych wystawach sztuki.

Smoczyński tworzył w duchu, w którym:

• przestrzeń wystawiennicza staje się częścią dzieła,
• instalacje i performanse angażują zarówno widza, jak i sam kontekst miejsca,
• codzienność i wyobraźnia spotykają się w formach site-specific.

Jego prace obejmowały instalacje, obrazy, grafiki oraz czarno-białe fotografie kreacyjne. Można je było zobaczyć (a niektóre nadal można) w Polsce i za granicą, m.in. w Paryżu, Frankfurcie, Kopenhadze, Berlinie, Lyonie, San Diego oraz w Białymstoku. W sumie miał 30 wystaw indywidualnych i uczestniczył w kilkuset zbiorowych.

Joanna Rajkowska

Joanna Rajkowska to polska artystka współczesna, a także autorka instalacji w przestrzeni publicznej, które wchodzą w dialog z miastem i jego mieszkańcami. Studiowała historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz malarstwo na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a w 1994–1995 uczestniczyła w Semestralnym Programie Studyjnym na State University of New York.

W swojej twórczości Rajkowska skupia się na:

• sztuce site-specific, w której miejsce jest integralną częścią dzieła,
• interakcji z odbiorcami, którzy stają się uczestnikami instalacji,
• łączeniu codzienności, symboliki i refleksji nad przestrzenią miejską.

Wśród jej najważniejszych dzieł znajdziesz chociażby:

• “Pozdrowienia z Alej Jerozolimskich” (sztuczna palma na Rondzie Charles’a de Gaulle’a w Warszawie, ikona współczesnej sztuki publicznej),
• “Dotleniacz” (wzbogacony tlenem staw z futurystycznymi ławkami na placu Grzybowskim w Warszawie),
• “Pasaż Róży” (lustrzane podwórko w Łodzi, inspirowane historią córki artystki).

Za swoje dzieła została wielokrotnie nagrodzona, ale jednym z najważniejszych wyróżnień jest Nagroda im. Katarzyny Kobro. Otrzymała ją w 2025 roku za “uniwersalny język artystyczny, empatię wobec odbiorców oraz profetyczny wymiar twórczości”.

Zbigniew Taszycki

Zbigniew Taszycki to polski artysta wizualny, malarz, rysownik i twórca instalacji, jeden z nielicznych polskich twórców zajmujących się sztuką site-specific. Studiował na poznańskiej PWSSP (obecnie Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu), dyplom uzyskał w 1982 roku.

Taszycki w swojej twórczości skupia się na:

• tworzeniu instalacji i obrazów, które sens mają tylko w określonej przestrzeni,
• dialogu z miejscem i jego kontekstem, który decyduje o odbiorze dzieła,
• angażowaniu widza w interakcję z dziełem, wychodząc poza tradycyjne ramy malarstwa i rysunku.

Jego prace pokazywano w Polsce i na świecie, m.in. w Seulu, Fukushimie, Petach Tikva, Marsylii, Berlinie, Tallinnie, Budapeszcie czy Wilnie. Artysta miał ponad 30 wystaw indywidualnych i uczestniczył w kilkudziesięciu wystawach zbiorowych.

Oprócz tego uczy sztuki oraz współpracuje z Centrum Edukacji Nauczycieli Szkół Artystycznych w Warszawie, a także jest redaktorem “Magazynu Sztuki”.

Józef Szajna

Józef Szajna był polskim artystą wizualnym, malarzem, scenografem i reżyserem, a także profesorem Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Na jego twórczość silnie wpłynęły doświadczenia obozów koncentracyjnych w Auschwitz i Buchenwaldzie. Dlatego też Józef Szajna tworzył sztukę, w której centralne miejsce zajmowały tematy zagłady, zniszczenia i przemijania.

Szajna zajmował się sztuką, w której:

• malarstwo łączy się z asamblażem i kolażem,
• przestrzeń sceniczna i ekspozycyjna staje się integralną częścią dzieła,
• widz staje się aktywnym uczestnikiem przekazu, nie tylko obserwatorem,
• site-specific w teatrze i instalacjach podkreślają kontekst miejsca.

Jego prace można było zobaczyć w Polsce i na świecie, m.in. we Francji, Anglii, Szwecji, Włoszech, Holandii, Niemczech, Chorwacji, Izraelu, Egipcie, Turcji, Portugalii i Hiszpanii.

Za swoje artystyczne dokonania Szajna otrzymał wiele nagród i odznaczeń, w tym:

• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski,
• Złoty Medal “Zasłużony Kulturze Gloria Artis”,
• liczne nagrody artystyczne w kraju i za granicą,
• tytuły doktora honoris causa uniwersytetów w Katowicach, Oldenburgu i Rzeszowie.

Jeśli chcesz lepiej zrozumieć jego sztukę, to koniecznie posłuchaj odcinka podcastu “Opowiedz mi o Auschwitz” z 5 maja 2023 roku. Nosi on tytuł “W oczach miał śmierć. Opowieść o Józefie Szajnie” i opowiada o przeżyciach artysty w obozach koncentracyjnych. 

Stanisław Zamecznik

Stanisław Zamecznik był polskim architektem, artystą plastykiem, grafikiem i scenografem, a także wykładowcą Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu. Urodził się i zmarł w Warszawie, z którą związał większość swojej twórczości. Studiował na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, dyplom uzyskał w 1949 roku.

Zamecznik należał do grona artystów inspirowanych teorią formy otwartej Oskara Hansena. Współpracował z takimi twórcami jak Jerzy Sołtan, Oskar Hansen, Lech Tomaszewski czy Jan Kosiński. Interesowała go czysta przestrzeń – traktował ją jak materiał artystyczny, taki sam jak płótno czy materiał do rzeźby.

W swojej działalności zajmował się m.in.:

• tworzeniem awangardowych kompozycji przestrzennych,
• projektowaniem wystaw w warszawskiej Zachęcie,
• projektowaniem plakatów i ilustracji książkowych,
• aranżacją przestrzeni ekspozycyjnych, które łączą architekturę, grafikę i światło.

Współprojektował także budynek Centrali Handlowej Materiałów Budowlanych przy pl. Powstańców Warszawy (dziś siedziba UOKiK i KNF). To jedno z charakterystycznych powojennych dzieł warszawskiego modernizmu.

Za swoją działalność artystyczną został uhonorowany Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Stanisław Zamecznik do dziś uznawany jest za jednego z prekursorów polskiej sztuki przestrzeni, a jego prace stanowią ważny kontekst dla rozwoju sztuki site-specific w Polsce.

Krzysztof Wodiczko

Krzysztof Wodiczko to polski artysta wizualny, teoretyk sztuki i profesor akademicki, od lat mieszkający w Stanach Zjednoczonych. Studiował na Wydziale Projektowania Przemysłowego Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, który ukończył w 1968 roku. Po studiach pracował jako projektant w przemyśle optycznym i elektronicznym, a w 1977 roku wyemigrował z Polski – najpierw do Kanady, a następnie do USA.

Od lat 80. XX wieku związany jest z amerykańskim środowiskiem akademickim. Wykładał m.in. w Toronto, Nowym Jorku, Bostonie i Cambridge. Obecnie jest profesorem na Harvard Graduate School of Design, a wcześniej kierował Center for Advanced Visual Studies na MIT. Robi wrażenie, prawda?

Wodiczko to jeden z najbardziej rozpoznawalnych na świecie polskich artystów sztuki publicznej i site-specific. W swoich projektach:

• wykorzystuje architekturę miasta jako ekran dla społecznych i politycznych projekcji,
• podejmuje tematy wykluczenia, wojny, bezdomności i traumy,
• tworzy dzieła, które oddają głos osobom, których na co dzień nikt nie chce słuchać – ofiarom przemocy, uchodźcom czy bezdomnym.

Wśród jego najważniejszych realizacji znajdują się:

• “Pojazd dla bezdomnych” (1987) – mobilny schron dla osób żyjących na ulicy, testowany w Nowym Jorku,
• projekcja swastyki na ambasadzie RPA w Londynie (1985) – protest przeciw apartheidowi,
• “Laska tułacza” (1992) – praca o losie uchodźców, prezentowana m.in. w Barcelonie, Nowym Jorku i Paryżu,
• “Hiroshima” (1999) – projekcja dłoni i głosów ofiar (a także ich bliskich) bomby atomowej na Kopule Wojny Atomowej w Japonii. Samo nagranie składało się jedynie z dłoni osób opowiadających, więc wyglądało to tak, jakby budynek miał zarówno dłonie, jak i głos,
• projekcja na Zachęcie (2005) – głosy kobiet opowiadających o przemocy i traumie, wyświetlane na fasadzie galerii.

Jego działania to nie tylko artystyczne interwencje, ale też gesty empatii i dialogu. To sztuka, która wchodzi w przestrzeń publiczną, by mówić w imieniu tych, których nikt nie chce słuchać.

Za swoje prace Wodiczko otrzymał m.in. Nagrodę im. Katarzyny Kobro, Złoty Medal “Zasłużony Kulturze Gloria Artis” i Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski. W 2007 roku nadano mu tytuł doktora honoris causa Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu.

Czym jest site-specific? Podsumowanie

Sztuka site-specific przypomina, że przestrzeń nie jest jedynie tłem dla działań artysty. Ta przestrzeń staje się fundamentalną częścią opowieści. Dzięki niej poznajemy miejsca na nowo: odkrywamy ich historię, znaczenia i emocje, które zostały w nich ukryte i które częstą są już dawno zapomniane. 

Te wszystkie działania mają różne cele. Czasem chcą zwrócić uwagę na ważne zagadnienie społeczne, a innym razem na historię, o której powinniśmy pamiętać.