Jakie są style muzyczne i czym one w ogóle są?

Czym jest styl muzyczny?

Być może pierwszy raz spotykasz się z pojęciem styl muzyczny. Pojawiło się ono około 1600 roku we Włoszech. Jest to termin, który określa zbiór cech konkretnego utworu muzycznego lub:

• ogółu twórczości kompozytora,
• gatunku,
• nurtu,
• narodu,
• epoki historycznej.

Zapowiadało się łatwo, a jednak nie jest, prawda? Zaraz ci to wszystko rozjaśnimy.

Za pomocą jakich elementów charakteryzuje się konkretny styl muzyczny?

Podczas określania stylu muzycznego zwracamy uwagę przede wszystkim na:

• techniki kompozytorskie (np. fauxbourdon, fugowanie czy izorytmia),
• treści (zawartość emocjonalną, ideową oraz wyrazową),
• pochodzenie (zarówno chodzi o region, jak i o konkretnego kompozytora czy szkołę).

Jak klasyfikuje się style muzyczne? 

I tutaj pojawiają się schody, bo tych klasyfikacji jest naprawdę mnóstwo. Przyjrzymy się im krok po kroku, żebyś się w tym wszystkim nie pogubił.

Klasyfikacja stylów muzycznych z historycznego punktu widzenia

Z historycznego punktu widzenia wyróżniamy takie style, jak chociażby:

• • monodia gregoriańska,

• ars nova,

• szkół flamandzkich,
• renesansu, 
• baroku, 
• galant,
• klasyków wiedeńskich,
• romantyczny,
• neoromantyczny,
• impresjonistyczny,
• neoklasyczny,
• XX-wieczny. 

Przykładowo ars nova (sztuka nowa) to styl, który pojawił się w XIV wieku w kontrze do ars antiqua (sztuki antycznej). Wyróżniał się wtedy tym, że odchodził od muzyki religijnej na rzecz świeckiej. Pojawiły się wtedy zupełnie nowe gatunki, które wynikały z rozwoju polifonii. Wprowadzono wtedy nowe zasady notacji rytmicznej (modalna została zastąpiona menzuralną, która charakteryzuje się znacznie bogatszym podziałem wartości). I na koniec to, co najbardziej kontrowersyjne w tamtych czasach – utwory w stylu ars nova miały dawać słuchającym… przyjemność.

Za to styl szkół flamandzkich pojawił się w XV wieku. Przedstawiciele tych szkół zajmowali się polifonią imitacyjną – wprowadzano kilka równorzędnych linii melodycznych (ale melodia podawana w jednym głosie, była podejmowała także przez inne głosy). Ważnym elementem było przeimitowanie – czyli imitacja wybranego fragmentu tekstu po to, by podkreślić jego znaczenie. 

A styl galant? Pojawił się na przełomie baroku i klasycyzmu, czyli w XVIII wieku. Można go było zauważyć głównie w muzyce instrumentalnej (głównie klawesynowej) i operowej. Utwory miały prostą, homofoniczną fakturę (koniec z polifonią). Tematy były przystępne dla słuchających, a brzmienie – znacznie lżejsze. 

Przenikanie, współgranie i rywalizacja różnych stylów muzycznych

Wspominamy tutaj m.in. o polifonii i do niej będziemy odnosić się tutaj wielokrotnie (tak samo, jak do pozostałych cech). Style muzyczne przenikają się, współgrają ze sobą, a czasem wykluczają się wzajemnie. 

I właśnie tutaj zaczyna się prawdziwa zabawa! Bo muzyka to nie matematyka i nie możesz po prostu przypisać utworu do jednej szufladki. Chopin pisał mazurki (styl taneczny), ale jednocześnie to była muzyka artystyczna o bardzo indywidualnym charakterze. Bach tworzył muzykę kościelną, ale jego fugi to czysta polifonia, która inspiruje kompozytorów do dziś.

Czasem jednak style gryzą się nawzajem jak pies z kotem. Spróbuj połączyć awangardową atonalność z tradycyjnym stylem kościelnym – wierni pewnie uciekną z kościoła! Albo wyobraź sobie taniec do utworu w stylu ściśle akademickim. Nie będziesz w stanie wykrzesać z siebie ani krzty ochoty do tańca.

Dlatego analizując konkretny utwór, często mówimy o stylu dominującym i dodajemy: “z elementami…”, “w duchu…”, czy “nawiązujący do…”.

Klasyfikacja stylów muzycznych ze względu na narodowość

Jak się domyślasz, w tym podziale wyróżniamy takie style, jak chociażby włoski, francuski, niemiecki, czeski czy polski. 

Klasyfikacja muzyki według narodowości to fascynujące pole badań muzykologicznych, które pozwala zrozumieć, jak kultura, historia i geografia kształtują brzmienie muzyczne.

Każdy styl narodowy w muzyce klasycznej wykształcił się pod wpływem unikalnych czynników kulturowych, językowych i historycznych. Te elementy znajdują odzwierciedlenie w charakterystycznych cechach melodycznych, harmonicznych, rytmicznych i strukturalnych kompozycji.

Przykładowo styl włoski wyróżnia się przede wszystkim melodyjnością i śpiewalnością. Wywodzi się z długiej tradycji opery i muzyki wokalnej. Charakteryzuje go jasność melodii, elegancka ornamentyka, naturalne frazowanie naśladujące ludzką mowę oraz bogata, ekspresyjna melodyka. Widoczne to szczególnie w twórczości Vivaldiego, Pucciniego czy Respighiego.

A styl polski? Wyróżnia się przede wszystkim wykorzystaniem rytmów i melodii tańców narodowych jak mazurek, polonez czy krakowiak. Chopin, Szymanowski czy Penderecki w różny sposób odwoływali się do polskiej tradycji, tworząc muzykę o charakterystycznej nostalgii i romantycznej ekspresji.

Wprawne ucho muzyczne rzeczywiście może rozpoznać pochodzenie kompozycji po kilku charakterystycznych elementach: 

• sposobie budowania melodii, 
• preferencjach harmonicznych, 
• typowych rytmach, 
• instrumentacji, 
• formach muzycznych,
• ogólnej atmosferze utworu.

Przykładowo: charakterystyczny rytm mazurka natychmiast wskazuje na polskie pochodzenie, podczas gdy impresjonistyczne harmonie sugerują francuską szkołę kompozytorską.

Ta klasyfikacja pozostaje ważnym narzędziem analizy muzycznej, choć we współczesnej muzyce granice między stylami narodowymi coraz bardziej się zacierają pod wpływem globalizacji i wzajemnych wpływów kulturowych.

Klasyfikacja stylów muzycznych według kryterium akademickiego

Style muzyczne można również klasyfikować według “szkół”, np. weneckiej, wiedeńskiej, mannheimskiej czy paryskiej szkoły operowej. Domyślamy się, że niewiele ci to mówi, więc wyjaśniamy pokrótce.

Styl szkoły weneckiej rozpoznasz po:

• bogatej wielochórowości (często używano dwóch lub więcej chórów umieszczonych w różnych miejscach kościoła),
• charakterystycznym “weneckim brzmieniu” (wykorzystuje pogłos w kościołach, zamiast z nim walczyć),
• mistrzowskim wykorzystaniu instrumentów nie tylko do współgrania, ale momentami także do współzawodnictwa,
• twórcach takich jak Giovanni Gabrieli.

Styl szkoły wiedeńskiej – tu sprawa się komplikuje, bo mamy aż trzy okresy:

• I szkoła wiedeńska (klasycyzm) to Haydn, Mozart i Beethoven z ich perfekcyjną formą sonatową,
• II szkoła wiedeńska (przełom XIX/XX w.) – Schoenberg, Berg i Webern eksperymentujący z atonalnością,
• III szkoła wiedeńska (współczesność) – kontynuatorzy tradycji awangardowej.

Styl szkoły mannheimskiej wyróżniał się za to:

• słynnym “mannheimskim crescendo” (stopniowym narastaniem głośności),
• rozwiniętymi technikami orkiestrowymi (na nich bazował później Mozart),
• innowacyjnymi jak na tamte czasy efektami brzmieniowymi jak “mannheimska rakieta” (szybkie pasaże w górę).

Style muzyczne a środki wykonawcze

Jak się już pewnie domyślasz, style muzyczne można też ze względu na narzędzie do “tworzenia muzyki”. Może to być:

• styl instrumentalny – muzyka bez udziału głosu ludzkiego, w której instrumenty “mówią” za siebie,
• styl wokalny – tutaj głos jest główną gwiazdą, a tekst gra drugie skrzypce,
• styl fortepianowy – wykorzystuje specyficzne możliwości fortepianu (od delikatnych pianissimo po potężne forte),
• styl skrzypcowy – prezentuje magię skrzypiec, ich śpiewność, emocjonalność i możliwości techniczne,
• styl orkiestrowy – gra na kontrastach różnych grup instrumentów i ich wzajemnych relacjach,
• styl kameralny – również tworzy go grupa instrumentów, ale jest niewielka i często każdy instrument ma szansę na indywidualny pokaz.

Klasyfikacja stylów muzycznych ze względu na fakturę

Zastanawiasz się teraz, czy muzyka może mieć fakturę? Ano, może. I ma! A do tego bardzo różną, bo wyróżniamy m.in.:

• styl polifoniczny,
• styl polifonizujący,
• styl homofoniczny. 

Żeby to sobie lepiej wyobrazić, pomyśl o fakturze jak o sposobie “tkania” muzyki. W stylu polifonicznym masz kilka równorzędnych głosów (kilka kolorowych nitek), które prowadzą swoje niezależne melodie. Brzmi to jak rozmowa kilku osób, w której każda mówi coś innego, ale razem tworzą one sensowną całość. 

Styl homofoniczny to zupełnie inna historia – tutaj jeden głos dominuje (najczęściej melodia), a reszta mu akompaniuje (mamy jedną wyrazistą nitkę i kilka w neutralnych kolorach), jakby jedna osoba opowiadała, a inne tylko przytakiwały. 

A styl polifonizujący? To taki kompromis – zaczyna homofonicznie, ale czasem “rozkwita” w polifonię, jakby rozmówcy nagle wszyscy zaczęli mówić jednocześnie, a potem wracali do spokojnego słuchania głównego narratora.

Style muzyczne a indywidualne cechy stylistyczne

A teraz przechodzimy do najbardziej personalnej klasyfikacji, czyli tej według indywidualnych cech stylistycznych. I tutaj zaczyna się prawdziwa zabawa, bo każdy kompozytor ma swój własny muzyczny “odcisk palca”, czyli manierę, sposób gry, komponowania itp. po których od razu można go rozpoznać. 

Możemy tu oczywiście wyróżnić styl konkretnego kompozytora (np. styl Chopina, styl Debussy’ego). Słuchanie ich jest jak rozpoznawanie pisma odręcznego, tylko w muzyce. Jeśli posłuchasz kilku utworów Chopina czy Mozarta, będziesz później potrafił dostrzec różnicę między nimi. 

Oprócz tego możemy wyróżnić także:

• styl oryginalny – kompozytor tworzy coś zupełnie nowego, czego wcześniej nie było (tylko później robi się trudniej, bo kolejni twórcy zaczynają się na nim wzorować),
• styl akademicki – trzymanie się sprawdzonych reguł i wzorców nauczanych w szkołach muzycznych (nie wnosimy do muzyki niczego nowego),
• styl epigoński – naśladowanie wielkich mistrzów,
• styl eklektyczny – mieszanie różnych stylów w jednym utworze, jak muzyczny koktajl, w którym trudno oddzielić poszczególne składniki,
• styl nowatorski – wprowadzanie świeżych rozwiązań, ale nadal w ramach tradycyjnych nauk,
• styl awangardowy – kompletne zerwanie z przeszłością i eksperymentowanie (innymi słowy: hulaj dusza, piekła nie ma),
• styl konserwatywny/zachowawczy – trzymanie się sprawdzonych metod i niechęć do zmian.

Style muzyczne a funkcje muzyki

No i dochodzimy do klasyfikacji, która odpowiada na pytanie: “Po co ta muzyka w ogóle powstała?”. Bo różne okazje wymagają różnej muzyki, prawda? Nie wyobrażamy sobie skocznej, radosnej muzyki na pogrzebie (w naszym regionie rzecz jasna), ani wojskowych marszów na weselu. 

Mamy więc:

• styl świecki – muzyka, która powstaje bez religijnej otoczki, ku uciesze ludzi świeckich,
• styl kościelny – utwory przeznaczone do religijnych obrzędów, w których każda nuta ma służyć wyższemu celowi (np. uwielbieniu Boga),
• styl taneczny – tutaj liczą się przede wszystkim rytm i to, żeby nogi same chciały się ruszać,
• styl wojskowy – marsze, sygnały i wszystko, co ma mobilizować do walki lub organizować życie w koszarach,
• styl pedagogiczny – muzyka stworzona z myślą o nauce (etiudy, ćwiczenia, pieśni szkolne),
• styl artystyczny – muzyka, która jest sztuką samą w sobie, bez konkretnego praktycznego zastosowania.

Jak się domyślasz, mazurek Chopina to zupełnie inna bajka niż msza Bacha czy marsz weselny Mendelssohna. Każda funkcja narzuca swoje zasady – w końcu nikt nie zatańczy poloneza do “Dies irae”, prawda?

Jak rozpoznać styl muzyczny? Podsumowanie

Teraz, gdy już przeszliśmy przez wszystkie klasyfikacje, pewnie zastanawiasz się: “Okej, ale jak mam to wszystko ogarnąć w praktyce? Skąd mam wiedzieć, z którym stylem mam do czynienia?”. Spokojnie, nie musisz być muzykologiem, żeby złapać podstawy!

Po pierwsze – słuchaj uważnie. Czy słyszysz jedną wyraźną melodię z akompaniamentem (homofonia), czy kilka równorzędnych głosów prowadzących swoje linie melodyczne (polifonia)? To pierwszy krok do rozpoznania faktury.

Po drugie – zwróć uwagę na składy wykonawcze. Fortepian solo, orkiestra, chór? Każdy instrument narzuca swoje charakterystyczne brzmienie i możliwości.

Po trzecie – kontekst ma znaczenie. Czy to muzyka kościelna, weselna, rozrywkowa czy może jesteś właśnie w filharmonii? Określenie funkcji muzyki to już sporo (często sama funkcja podpowiada konkretny styl).

I najważniejsze – nie stresuj się, jeśli na początku nie wszystko wyłapiesz. Rozpoznawanie stylów to jak uczenie się języka – im więcej utworów słuchasz i próbujesz zaklasyfikować do konkretnych stylów (a potem weryfikujesz, czy miałeś rację), tym lepiej będzie ci to szło w przyszłości. 

Zacznij od oczywistych różnic (funkcja taneczna vs. funkcja kościelna), a z czasem będziesz wyłapywać subtelniejsze niuanse.

Pamiętaj: jeden utwór może łączyć kilka stylów jednocześnie. I to wcale nie jest błąd – to po prostu pokazuje, jak bogata i różnorodna jest muzyka!