Jak teatr zmienia świat?

Teatr a zmiany społeczne

Teatr jest taką formą sztuki, która może wpływać na zmiany społeczne. Niezależni twórcy niejednokrotnie pokazywali, że potrafią i mają odwagę zająć się trudnymi tematami, takimi jak chociażby sytuacja osób marginalizowanych czy wykluczonych społecznie. Tacy reżyserzy czy inni artyści poprzez swoje spektakle przeciwstawiają się panującemu, niesprawiedliwemu porządkowi. 

To właśnie dzięki teatrowi dokonywano niektórych zmian społecznych. W PRL-u, gdy władza nie pozwalała na wolność słowa i wyrażania siebie, powstały teatry alternatywne. Aktorzy, reżyserzy, scenarzyści i wszystkie inne osoby zaangażowane w produkcję przedstawień udowadniały krok po kroku, że możemy odzyskać wolność twórczość, myślenia i słowa. Tworzyli oni spektakle, które stały w opozycji do władzy, krytykowały system, były rewolucyjne i stanowiły, jak to śpiewali Scorpionsi: “Wiatr zmiany” (ang. Wind of change). Zmiany następowały oczywiście stopniowo, ale teraz możemy obserwować zupełnie inny świat, nie tylko sztuki, ale ogólnie. 

Osoby wykluczone społecznie w teatrze

Teatr jest otwarty dla wszystkich. Dlatego też są tacy pracownicy teatru, którzy nie tylko opracowali, ale także podzielili się swoimi metodami pracy z osobami wykluczonymi. Dzięki nim osoby:

• niepełnosprawne,
• osadzone,
• ze środowiska LGBTQ+,
• migranci,
• przesiedleńcy,
• uchodźcy i inni mogą tworzyć sztukę i wpływać na zmiany społeczne. 

Osoby wcześniej wykluczane mają prawo dojść do głosu, opowiedzieć o swoich problemach, trudnościach i uczuciach. W końcu możemy je zauważyć, przemyśleć i na nie zareagować. I choćby ich spektakle zmieniały spojrzenie na świat u jednego tylko widza, można śmiało powiedzieć, że byłyby one narzędziem zmiany społecznej. Po jednej osobie przyjdzie kolejna i kolejna, i kolejna, a efekt kuli śnieżnej sprawi, że zmiany będą zauważalne nie tylko w danej społeczności, ale także na całym świecie. A pamiętajmy, że bardzo często takie przedstawienia czy nawet jedna wypowiedziana kwestia, potrafią wpłynąć na wielu widzów.

Teatr Uciśnionych

W czasach dyktatury w Brazylii powstał Teatr Uciśnionych (ang. Theatre of the Oppressed). Koncepcję tę stworzył Augusto Boala, reżyser i aktywista. Wychował się on w okresie dyskryminacji, podziałów klasowych i społecznej niesprawiedliwości. W pewnym momencie uznał, że na teatralnej scenie może pojawić się przestrzeń do debaty społecznej. Uważał, że każdy, niezależnie od płci, wyznania, wieku, koloru skóry itd. jest w stanie „bawić się” w teatr. Mówił, że: „wszyscy jesteśmy aktorami, bo wszyscy gramy, wszyscy jesteśmy widzami, bo wszyscy obserwujemy”.

To właśnie on pozwolił dojść do głosu osobom wykluczonym. Na początku stworzony przez niego Teatr Uciśnionych miał wydźwięk polityczny, ale z czasem tematyka przedstawień zaczęła się rozszerzać. W końcu podejmował on takie problemy, jak dyskryminacje:

• kulturowe,
• etniczne,
• ekonomiczne,
• religijne,
• historyczne,
• ze względu na płeć.

Od lat 90. Teatr Uciśnionych zaczął rozprzestrzeniać się na całym świecie. W 2008 roku jego twórca otrzymał nominację do Pokojowej Nagrody Nobla.

Różne formy sztuki

Teatr Uciśnionych zawsze ma takie same cele i założenia. Posługuje się jednak różnymi metodami, by dane grupy społeczne odnalazły w nim to, czego potrzebują. Dzięki temu wyróżnia się:

• Teatr Forum,
• Teatr Gazetowy,
• Teatr Obrazu,
• Teatr Niewidzialny,
• Tęczę Pragnień,
• Teatr Legislacyjny. 

Teatr Forum – co to jest? Podstawowe cele i założenia

Najczęściej można spotkać się z Teatrem Forum, czyli interaktywnym spektaklem, w którym każdy widz może zostać aktorem. Tematem każdego przedstawienia jest nierozwiązany problem wynikający z opresji społecznej. Każdy spektakl jest odgrywany dwa razy. Za pierwszym razem w całości. A za drugim pojawia się miejsce na zmianę społeczną. W każdej chwili można powiedzieć „stop” i wejść na scenę. Tworzy się społeczny dialog, dzięki któremu można znaleźć rozwiązanie problemu. I co fantastyczne, rozwiązania te nie kończą się tylko na scenie, a zapadają także w pamięci uczestników, wpływając na ich późniejsze zachowania i sposoby myślenia i, co za tym idzie, tworzą zalążek zmian społecznych. 

W Teatrze Forum bohaterowie ćwiczą nowe zachowania, tworzą burzę mózgów i dzielą się swoimi pomysłami, wiedzą oraz doświadczeniami. Dzięki temu każdy może zobaczyć, jak dane działania zmieniają codzienne życie. Pomysłodawca tej formy teatru nazywa to ćwiczeniem rzeczywistości. 

Metodę tę można dostosować do osób w każdym wieku. Jest na tyle uniwersalna, że potrafi zapobiegać różnego rodzaju dyskryminacji. Przeciwdziała także przemocy i destrukcyjnym zachowaniom, dzięki czemu jest mile widziana w więzieniach, szkołach czy nawet lokalnych społecznościach. 

Augusto Boal powiedział: „Teatr to rodzaj wiedzy, a powinien i może być także narzędziem zmian społecznych. Może pomóc nam kształtować swoją przyszłość, jeśli nie chcemy na nią po prostu czekać”. Reżyser miał sporo racji. 

To nie jedyny przykład zmian społecznych zapoczątkowanych przez teatr, ale z pewnością jeden z największych i najbardziej znanych przykładów. W Polsce niejednokrotnie mogliśmy obserwować zmiany społeczne, które miały swoje odzwierciedlenie na scenie. Przykładem są tu feministki i przedstawienia, które są związane z patriarchatem, milczeniem kobiet i ich pozycją w świecie zdominowanym przez mężczyzn. Właśnie na scenie kobiety mogą dojść do głosu. A gdy już to robią, pociągają za sobą także widzki. Tak właśnie tworzą się zmiany społeczne, które mają swoje początki na deskach teatru.