Gdyby Massive Attack czytali Reymonta

Reymont odczarowany

Dla niejednego polskiego widza Anno Domini 2023 nowa ekranizacja “Chłopów” była na pewno punktem zwrotnym w dotychczasowym myśleniu o tym jednym z największych dzieł wczesnego modernizmu. DK i Hugh Welchmanowie w wtłoczoną do niedawna w ramy szkolnego przymusu lekturowego powieść Reymonta tchnęli nowe życie. To jak zdjęcie klątwy z tego przecież wybitnego i nagrodzonego Noblem dzieła. Ich oszałamiający wizualnie obraz sprawił, że na “Chłopów” spojrzano znów z zaciekawieniem. Wielu czytelników (w tym pisząca te słowa) sięgnęło ponownie – i tym razem bez uprzedzenia – po powieść, odżyło zainteresowanie życiem i obyczajami chłopów na polskiej wsi na przełomie XIX i XX wieku, a ponieważ inspiracją dla twórców filmu była estetyka malarstwa z okresu Młodej Polski, to i szereg widzów po sensie kinowym – przeświadczonych poczuciem dumy z malarskiej, narodowej spuścizny – kupiło bilety do muzeów, by zobaczyć obrazy Chełmońskiego, Malczewskiego, Ruszczyca czy Wyczółkowskego na żywo.

Sam film w kinach obejrzały blisko 2 miliony widzów, czyniąc go najlepiej sprzedającą się polską premierą w 2023 roku. Pod względem artystycznym oraz promocji polskiej kultury jest to więc niewątpliwie wielki triumf.

Na ogromny sukces produkcji składa się nie tylko niekonwencjonalna technika malarskiej animacji i zabawa z widzem w wyszukiwanie paraleli do obrazów młodopolskich malarzy ale również fenomenalna ścieżka dźwiękowa, która jest immanentną cechą filmu i sama – konceptualnie i formalnie – stanowi spójną, niezależną od obrazu historię. Zdecydowanie nie jest to jedynie muzyka tła. Nie tyle dopełnia całości filmu, co staje się jej równoprawnym bohaterem – dynamizuje akcję, tworzy unikatowy nastrój i kieruje emocjami widzów.

Muzykę do “Chłopów” skomponował Łukasz “L.U.C.” Rostkowski. To człowiek-orkiestra: muzyk, kompozytor, producent i zdobywca wielu nagród, m.in. Fryderyków (2006, 2008), Yacha, Mateusza Trójki i Paszportu Polityki. Jedni kojarzą go ze sceną hip-hopową (w tym założonym przez niego Kanałem Audytywnym), inni z jazzem (współpracował m.in. z Urszulą Dudziak, Leszkiem Możdżerem i Michałem Urbaniakiem) a z kolei jego łączące muzykę z historią projekty kompozytorskie wykorzystane zostały m.in. we współpracy z Muzeum Powstania Warszawskiego.

Mimo wcześniejszych osiągnięć i tak bogatego doświadczenia, stworzenie ścieżki dźwiękowej do filmu “Chłopi” było dla Rostkowskiego wejściem w zupełnie nową rolę.  – Tworzenie muzyki filmowej jest czymś innym. To zupełnie inne myślenie o instrumentach, o strukturze utworu i emocjach. Uczyłem się prawie wszystkiego od początku – opowiadał na antenie Polskiego Radia.

Rostkowskiemu zależało na stworzeniu muzyki, która nie tylko korespondować będzie z warstwą wizualną, ale też będzie atrakcyjna dla szerokiego grona odbiorców. Nie było to proste wyzwanie. Folklor w powszechnej świadomości często znaczy tyle, co archaiczna i często ocierająca się o przaśność cepelia. Artyście zależało na odczarowaniu tego wizerunku i pokazaniu w “Chłopach” muzyki ludowej jako intrygującego, bogatego kulturowo, zachwycającego paletą różnorodności, eklektycznego dźwiękowego pejzażu Europy Środkowo-Wschodniej. Kulturowy wkład biorących w projekcie udział muzyków z Ukrainy, Serbii, Litwy i Białorusi – tworzących międzynarodową orkiestrę Rebel Babel Film Orchestra, założoną przez L.U.C. w 2016 roku – geograficznie poszerza zakres muzycznych inspiracji ale muzycy inteligentnie zaakcentowali “polskość” nawiązując np. do naszych tańców – chodzonego czy gonionego – i przyśpiewek. Starając się odtworzyć też doświadczenie dźwiękowe mieszkańców dawnej polskiej wsi realizowali nagrania w historycznych lokacjach:

Nie jest to więc muzyka stricte łowicka i nie odtwarza wprost brzmienia tradycyjnych zespołów z przełomu XIX i XX wieku ale się nimi inspiruje. Bardziej od identyfikatora kulturowego liczą się doznania estetyczne. Rostkowski pożycza tradycyjne tematy i ludowe melodie, inspiruje się nimi ale przetwarza je dokonuje ich translacji na język XXI wieku tak, by trafić w gusta i wrażliwość słuchacza. Na antenie radiowej Jedynki kompozytor wyjaśniał:

Finalnie powstał z tego projekt bardzo impresjonistyczny – łączy folk z muzyką transową i nowoczesną formą producencką, opartą m.in. na tak lubianych np. w twórczości Michaela Nymana zapętleniach i współczesnych aranżacjach, gdzie np. bębny dwumembranowe czy tuby brzmią niczym basowy syntezator. 

Na ścieżce dźwiękowej usłyszymy elementy tradycyjnego “śpiewu białego”, mocno związanym z muzyką ludową. By wytworzyć obecność dźwięków bliskich epoce, w której rozgrywa się akcja “Chłopów” Rostkowski sięgnął też po tradycyjne instrumenty ludowe: sukę biłgorajską, fidel płocką, lirę korbową, dudy.

Obok Rebel Babel Film Orchestra kompozytor zaprosił do współpracy artystów związanych z polską muzyką tradycyjną i folkową: Marię Pomianowską, zespół Tęgie Chłopy, Sutari czy legendarną kurpiowską śpiewaczkę Apolonię Nowak. W projekcie wzięli udział również Laboratorium Pieśni, Lor, Dagadana, ukraiński Chór Vyrij i białoruski dudziarz Vital Voronau oraz Kayah, Julia Wieniawa, Ralph Kaminski, Małgorzata Kożuchowska, Kwiat Jabłoni i Bela Komoszyńska.

World music kontra in crudo 

W środowisku muzykologów pojawiły się głosy krytyki, że to, co w “Chłopach” zaprezentował Rostkowski z muzyką ludową ma niewiele wspólnego i jest to po prostu world music, która miesza wszystko ze wszystkim, nie oddając rzetelnie bogactwa tradycji ziemi łowickiej, gdzie rozgrywa się akcja powieści Reymonta. Oczywiście ta połajanka nie jest niczym nowym w środowisku muzycznym i wpisuje się w ciągnący się od lat spór między “folkowcami” a „”incrudowcami” gdzie ci drudzy uważają, że tradycję należy szanować, konserwować w pierwotnej formie, nic nie zmieniać. Tylko, że dzięki temu podejściu – jak odbijają pałeczkę “folkowcy” – muzyka tradycyjna dla szerszego grona odbiorców zamyka się w szufladzie “kultura niszowa i elitarna”. Czy to dobrze, czy źle nie mi oceniać. W mojej skromnej opinii muzyka Rostkowskiego z założenia nie aspirowała do miana historycznej, niestylizowanej. W intencji kompozytora jej odbiorcą nie miał być tylko dogmatyczny wielbiciel tradycyjnego in crudo. Udało się za to stworzyć kawał świetnej, szczerej, przepełnionej emocjami muzyki, która dotyka duszy i jest jedną z najlepszych ścieżek dźwiękowych w polskim filmie. L.U.C. & Rebel Babel Film Orchestra nagrodzeni zostali za nią Złotą Płytą a soundtrack robi furorę w serwisach streamingowych i odsłuchano go już ponad 50 mln razy. Na platformie TikTok pojawiło się też mnóstwo filmów, na których prezentowane są taneczne choreografie do utworów, w tym do “Jesień – Tańcuj”, która to piosenka stała się hitem tegorocznych studniówek. 

L.U.C. & Rebel Babel Film Orchestra na żywo

Jeszcze przed osiągniętym sukcesem L.U.C. i Rebel Babel Film Orchestra zaplanowali serię specjalnych koncertów, które właśnie odbywają się w całej Polsce i wyprzedawana są do ostatniego biletu. Zestawienie klasycznej orkiestry symfonicznej z tradycyjnym, ludowym instrumentarium tworzy niepowtarzalne brzmienie. Do udziału w wydarzeniu Rebel Babel Film Orchestra zaangażowała tutaj również ludowe zespoły pieśni i tańca, kapele i solistów. Koncert stanowi multimedialne widowisko – muzyka połączona jest z projekcją animacjami z filmu.