Zabrze – najciekawsze atrakcje. Co warto zwiedzić w Zabrzu?

Skąd wzięła się nazwa Zabrze i co ma to tego Hindenburg?

Nazwa Zabrze (Sadbre) oznacza osadę położoną za debrami, czyli dołami, gąszczem leśnym. Samo słowo debrz pochodzi z języka prasłowiańskiego i oznacza urwiste, zarosłe wzgórza, wśród których płynie potok. 

Dzisiejsza nazwa jest po prostu uproszczeniem (Zadbrze → Zabrze), co niestety jest błędnie kojarzone z dzielnicą Zaborze w tym mieście, której nazwa nawiązuje zaś tylko do silnie zalesionego terenu. 

Sama nazwa pojawiła się zlatynizowanej formie Sadbre już na przełomie XIII i XIV wieku. Zapisano ją w księdze “Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis” (pol. “Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego”). Wymieniono tam także nazwy wsi, które dziś znamy jako dzielnice miasta, czyli m.in. Zaborze (Sabors), Biskupice (Byscupitz) czy Grzybowice (Grzibonem). 

A co z nazwą Hindenburg? Otóż pojawiła się ona w 1914 roku na wniosek rady gminy. Zgodnie z pruskim dekretem królewskim z 21 lutego 1915 roku zmieniono nazwę z Zabrze na Hindenburg, tym samym upamiętniając marszałka Paula von Hindenburga. Dlaczego akurat jego? Ponieważ z sukcesami walczył on z wojskami rosyjskimi od początku I wojny światowej. 

Nazwę Zabrze przywrócono dopiero w 1945 roku, co potwierdzono na szczeblu rządowym zarządzeniem z 7 maja 1946 roku.

Najciekawsze fakty historyczne o Zabrzu

Zanim przejdziemy do zwiedzania miasta, warto dowiedzieć się o nim czegoś więcej, ponieważ to właśnie historia ma największy wpływ na to, co dokładnie zobaczysz w danym miejscu. Nie będziemy opowiadać tu o całej historii, a tylko pokażemy ci najciekawsze i najbardziej fascynujące fakty o Zabrzu:

• • pierwsze osady istniały tutaj już przed najazdem Mongołów (czyli przed XIII wiekiem),
  • pierwsza wzmianka o Biskupicach, czyli osadzie leżącej na terenie dzisiejszego Zabrza, pochodzi z 1243 roku,
  • za to pierwsza wzmianka stricte o Zabrzu pochodzi z przełomu XIII i XIV wieku,
  • w 1672 roku Zabrze zamieszkiwało jedynie 34 gospodarzy,
  • w 1675 roku w Zabrzu powstał browar, młyny wodne oraz tartaki, dzięki czemu miasto zaczęło się coraz dynamiczniej rozwijać,
  • w latach 1769-1790 właścicielem dóbr zabrzańskich został Mathias von Welczek (Maciej Wilczek), który założył szereg nowych osad:
    • Maciejów (od swojego imienia),
    • Dorotę (od imienia żony),
    • Pawłów (od imienia syna),

• Sand Kolonie (Kolonię Piaskową)/Schloss Kolonie (Kolonię Zamkową), która z czasem zaczęła z urzędu nazywać się Klein Zabrze (Małe Zabrze),

• • Kończyce (od miejscowości Kończyce Wielkie, z której pochodzili przodkowie założyciela), 
• w 1796 roku uruchomiono pierwszą zabrzańską kopanie państwową Królowa Luiza,
• w 1856 roku otwarto pierwszy szpital,
• w 1895 na roku w mieście pojawił się tramwaj parowy, a rok później powstała Miejska Straż Pożarna,
• w latach 1918-1920 powstały:
  • Polskie Towarzystwo Gimnastyczne “Sokół”,
  • polska Straż Obywatelska,
  • Związek Wojacki,
  • Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska,
  • Towarzystwo Czytelni Ludowych,
  • Towarzystwo Polek,
  • Towarzystwo Oświaty i wiele innych ciekawych organizacji,
• w latach 1945-1947 roku w Zabrzu zamieszkali Polacy wysiedleni z Kresów Wschodnich,
• w 1948 roku powstał klub sportowy Górnik Zabrze,
• w 1961 roku w mieście pojawił się kosmonauta Jurij Gagarin,
• w 1985 roku z Zabrzu dokonano pierwszej w Polsce udanej operacji przeszczepu serca pod kierunkiem profesora Zbigniewa Religi,
• w 2018 roku uruchomiono Sztolnię Królowa Eliza, czyli najdłuższy szlak wodny pod ziemią w Europie. 

A co jeszcze możesz zobaczyć w Zabrzu? Pora na zwiedzanie!

Zabrzańska moderna, czyli spacer szlakiem architektury modernistycznej

W Zabrzu znajdziesz mnóstwo modernistycznych budynków, na które zdecydowanie warto zwrócić uwagę.

Hotel AdmiralsPalast w Zabrzu

Hotel AdmiralsPalast w Zabrzu jest przedwojenną wizytówką miasta, przez niektórych nazywaną nawet zabrzańskim drapaczem chmur (choć nie jest tak wysoki, nazwa nawiązuje do amerykańskich wysokościowców, określonych jako szkoła chicagowska). 

Budynek powstał w latach 1924-1928 jako budynek narożny w stylu modernistycznym z elementami sztuki art deco. Choć pierwsze co rzuca się w oczy, to wieńcząca budynek ogromna kopuła, warto też zwrócić uwagę na płaskorzeźby ludzkich głów, znajdujących się na elewacjach bocznych, które symbolizują przedstawicieli ras pięciu kontynentów.

Dawniej na parterze mieściła się piwiarnia, później kawiarnia i restauracja z salą balową na 500 osób, a na dachu funkcjonował tzw. ogród amerykański z kręgiem tanecznym i miejscem dla 300 osób. Część hotelowa składała się za to z 48 pokoi. 

Dziś niestety nie możesz tam przenocować, ponieważ 2022 roku budynek został zakupiony przez miasto Zabrze i ma być poddany gruntownemu remontowi. Kiedy skończą się prace i co znajdzie się w Hotelu AdmiralsPalast? Tego niestety nie wiemy. 

Zabudowa placu Traugutta w Zabrzu

Możesz tego nie wiedzieć, ale dzisiejszy plac Traugutta dawniej nosił nazwę Placu Targów Poniedziałkowych (czyż to nie piękna nazwa?). Miał on stanowić największy kompleks urbanistyczny w tej części miasta (przynajmniej na czasy, w których powstał). Składa się z:

• zabudowań ojców Kamilianów od północy,
• eksperymentalnej “mieszkaniówki” od południa,
• Śląskiego Uniwersytetu Medycznego (dawniej Miejskiej Szkoły Zawodowej) oraz Zespołu Szkół Ekonomiczno-Usługowych (dawniej Wyższej Szkoły Realnej) od wschodu.

Dom Muzyki i Tańca w Zabrzu

Dom Muzyki i Tańca to przepiękny, elegancki budynek, który powinien stanowić jeden z punktów obowiązkowych na twojej liście miejsc do zobaczenia w Zabrzu, szczególnie jeśli interesujesz się architekturą. Ten okazały gmach powstał w latach 1954-1959 i posiada salę widowiskową na niespełna 2000 miejsc. Do dziś odbywają się tam występy artystyczne gromadzące widzów z Polski i nie tylko. Występowali tam chociażby:

• Artur Rubinstein,
• Krystian Zimerman,
• Krzysztof Penderecki,
• Leonard Cohen,
• Pat Metheny,
• Chór Aleksandrowa. 

Było to także pierwsze miejsce oficjalnego występu Zespołu Pieśni i Tańca Śląsk (w 1959 roku). W 1967 roku wygłosił tam swoje słynne zdanie: Niech żyje Zabrze, najbardziej śląskie ze wszystkich śląskich miast, czyli najbardziej polskie ze wszystkich polskich miast prezydent Francji. 

Basen Aquarius w Zabrzu 

Jeśli wydaje ci się, że Basen Aquarius powstał niedawno, to jesteś w wielkim błędzie. Został on wybudowany w latach 1927-1929 w duchu funkcjonalizmu (czyli funkcja użytkowa była ważniejsza niż estetyka). Nazywano go wtedy Miejskim Zakładem Kąpielowym. Mimo tego we wnętrzu zastosowano awangardowe jak na tamte czasy rozwiązania:

• przeszklenie dachu nad basenem,
• piętrowe przebieralnie. 

W budynku znajdowały się także: łaźnia parowa, solarium, inhalatorium, wanny do kąpieli zwykłych oraz leczniczych, a także bufet i salon fryzjerski. 

Dziś Basen Aquarius został podzielony na dwa obiekty, z których możesz korzystać:

• AQUARIUS KOPERNIK (al. Korfantego 18, nowy budynek), w którym znajdziesz basen sportowy, rekreacyjny, brodzik, dwa jacuzzi oraz zjeżdżalnię, saunę ziołową, parową, infrared oraz suchą, a także misy do moczenia stóp, strefy schładzania i taras zewnętrzny,
• AQUARIUS (Plac Krakowski 10, stary budynek), w którym znajdziesz basen kąpielowy, natryski, masaże, kinesiotaping i Grotę Solną.

Gmach Komendy Miejskiej Policji w Zabrzu

Kolejnym charakterystycznym, modernistycznym budynkiem jest dawny Gmach Policji, który obecnie mieści Centrum Edukacji (liceum i technikum). Ten jeden z najlepszych na Śląsku przykładów ceglanego funkcjonalizmu znajdziesz przy ul. 1 Maja. Powstał, z wielkim rozmachem, w latach 30. ubiegłego wieku i funkcjonuje do dziś. 

Kościół pw. Św. jadwigi

Nawet jeśli nie lubisz zwiedzać obiektów sakralnych, warto zobaczyć budynek tego kościoła, ponieważ jest on naprawdę nietypowy. Został wybudowany w 1929 roku z drewna, a swoim wyglądem nawiązuje do biblijnego namiotu spotkania. To bardzo rzadki przykład drewnianego budownictwa ekspresjonistycznego. Wystrój wnętrz nawiązuje zaś do stylu art deco.

Czas na relaks, czyli tężnie solankowe w Zabrzu

W Zabrzu znajdziesz dwie tężnie solankowe, z których możesz skorzystać przez cały sezon:

• w Kończycach na terenie Dzielnicowego Ośrodka Kultury przy ul. Dorotki (otwarta od poniedziałku do piątku w godzinach 9:00-20:00 oraz w soboty i niedziele od 14:00 do 20:00),
• w Maciejowie na terenie Orlika przy ul. Kondratowicza.

Dlaczego warto z nich skorzystać? Tężnie solankowe do konstrukcje z drewna z gałęziami tarniny, po których spływa solanka. Zawarty w niej jod, który unosi się w bryzie, poprawia funkcjonowanie tarczycy, zwiększa odporność organizmu i nie tylko. Można powiedzieć, że to nadmorski klimat pod Katowicami.

Nieco historii, czyli zabytki techniki w Zabrzu

Zabrze ma bogatą historię, przez co znajdziemy tam kilka wartych uwagi zabytków techniki. 

Kopalnia Guido w Zabrzu

Kopalnia Guido w Zabrzu powstała w latach 50. XIX wieku, a imię otrzymała na cześć swojego właściciela, którym był magnat przemysłowy, Guido Henckel von Donnersmarck. Spójrzmy na jej historię z lotu ptaka:

• lata 80. XIX wieku – wydrążono dwa szyby: Guido i Kolejowy, a także sprzedano kopalnię państwu pruskiemu,
• 1928 rok – zaprzestano wydobycia,
• po II wojnie światowej – kopalnia znalazła się na terenie KWK Makoszowy i przez pewien czas funkcjonowała jako Kopalnia Doświadczalna Węgla Kamiennego M-300,
• lata 1982-1996 – część wyrobisk udostępniono zwiedzającym, ale trzeba było je znów zamknąć przez kłopoty z wentylacją w sąsiednich kopalniach,
• 2007 rok – ponownie otwarto kopalnię dla turystów.

Jak wygląda zwiedzanie? Możesz zjechać na poziom 170, 320 z zajściem na poziom 355 m:

• POZIOM 170 m – Poziom Świętej Barbary, który koncentruje się na pracy w kopalni z początku XX wieku, kiedy to zaczął się okres mechanizacji oraz postępu technologicznego. Wtedy także kult Św. Barbary był najsilniejszy. Realia pracy górników są prezentowane w formie multimedialnej (łącznie ze strzelaniem materiałem wybuchowym czy wdzieraniem się wody do kopalnianego przekopu). Jest tam także kaplica Św. Barbary, w której znajdziesz nie tylko interesujące konteksty z życia górniczej patronki, ale także msze, koncerty i uroczystości religijne,
• POZIOM 320 m – dwudziestowieczna kopalnia w pełnej okazałości. Przejdziesz 2,5-kilometrową trasą, a podczas zwiedzania doświadczysz realiów pracy górniczej. Znajdziesz tam dwie główne atrakcje: “Muzyka na poziomie” oraz “Teatr na poziomie”, który stwarzają możliwość obcowania ze sztuką na najwyższym poziomie (choć znajdujesz się prawie na najniższym). Na koniec za to wejdziesz do najgłębiej położonego pubu w Europie,
• POZIOM 355 m – najbardziej surowe rejony kopalni, w których panuje tak głęboka cisza, że usłyszysz bicie własnego serca. Otaczać cię będzie nieprzenikniona ciemność rozpraszana jedynie przez snop światła z osobistej lampy górniczej. W tym świetle zobaczysz stalowe maszyny i urządzenia. Przejdziesz także przez ciasne przejście o sporym nachyleniu, czyli 100-metrową ścianę węglową, będącą historycznie ostatnim miejscem fedrunku w tej kopalni.

Sztolnia Królowa Luiza w Zabrzu

Sztolnia Królowa Luiza w Zabrzu obejmuje zachowane obiekty i wyrobiska o tej samej nazwie oraz Główną Kluczową Sztolnię Dziedziczną. Na jej terenie możesz zwiedzać:

• Łaźnię Łańcuszkową kopalni Królowa Luiza,
• 100-letnią parową maszynę wyciągową,
• pierwszą podziemną trasę turystyczną wiodącą przez Sztolnię,
• dwie wystawy tematyczne: “Niezwykła historia” oraz “Kopalnia Edisona” (opisują one losy tej śląskiej kopalni oraz dzieje elektryfikacji i modernizacji rodzimego górnictwa węglowego na Śląsku),
• 31-metrową wieżę szybu “Carnall” (możesz na nią wejść).

Do wyboru masz kilka tras zwiedzania.

Podziemny Spływ Sztolnią

To najdłuższa tego typu podziemna trasa w górnictwie węglowym. Fragment podziemnych wyrobisk będziesz musiał przejść pieszo, a aż 1100 m przepłyniesz łodzią. W trakcie “rejsu” możesz spotkać legendarnego Skarbnika lub Utopka oraz zobaczyć podziemne porty, mijanki, posłuchać odgłosów kapiącej wody i zachwycić się panującym w całych podziemiach wyjątkowym światłocieniem. Są tam także nacieki wapienne, żywe rośliny i nie tylko. Przewodnik za to opowie ci o tym, jakie zagrożenia czyhały na górników w XIX wieku. Ty jednak będziesz zwiedzać całkowicie bezpiecznie. 

Czas zwiedzania: ok. 2 godzin pod ziemią i 30 min nad nią.

Temperatura na trasie: 14-16 stopni Celsjusza (załóż kurtkę lub polar i pełne buty z płaską powierzchnią). 

Podziemne Królestwo Maszyn

To idealna trasa nie tylko dla dorosłych, ale także dla małych dzieci (wiek: 4+). Przespacerujesz się podziemnym labiryntem górniczych korytarzy, gdzie spotkasz Skarbnika i przy okazji poznasz jego historię, a później zobaczysz prawdziwe, czynne górnicze maszyny, którymi wydobywa się w węgiel w prawdziwych kopalniach. Jest tam nawet górniczy kombajn! Są one uruchamiane i wtedy pojawia się niesamowity hałas (odradzamy tę trasę dzieciom i dorosłym wrażliwym na głośne dźwięki lub polecamy zabrać wygłuszające nauszniki). Na koniec przejedziecie się autentyczną kolejną górniczą – Karlikiem. 

Czas zwiedzania: ok. 1,5 godziny.

Temperatura jest zależna od warunków atmosferycznych na powierzchni. 

Podziemna Podróż w Czasie

Jak rewolucja przemysłowa wpłynęła na życie zwykłych ludzi? Jak górnictwo zmieniło życie milionów? Jak wyglądała praca pod ziemią bez światła, odpowiedniej odzieży i całego sprzętu, który właśnie widzisz oczyma wyobraźni? Jakie tajemnice skrywały kopalnie? Na trasie poznasz odpowiedzi na te wszystkie pytania, zobaczysz ponad 200-letnie miejsca, odwiedzisz podziemny port, a na koniec przejedziesz się podziemną kolejką górniczą. 

Czas zwiedzania: ok. 2,5 godziny.

Temperatura: ok. 16 stopni Celsjusza. 

Strefa Carnall

Oddana do użytku w lipcu 2021 zrewitalizowana strefa naziemna przy szybie Carnall Sztolni Królowa Luiza. Co możesz tam robić?

• zwiedzać sam lub z przewodnikiem (jest tam ponad 100-letnia maszyna parowa i wystawa poświęcona ratownictwo górniczemu i zagrożeniom w kopalni. Są dwie trasy: “Droga Górnika” i “Misja Ratunkowa”),
• wpaść na festiwal, koncert lub tematyczną imprezę (np. Carnall Festival lub Jarmark Barbórkowy). 

To jak, widzimy się tam? Którą trasę wybierzesz dla siebie? 

Muzea w Zabrzu

Pora na odrobinę kultury. 

Wieża Ciśnień w Zabrzu

Wieża ciśnień w Zabrzu, którą znajdziesz przy ul. Zamoyskiego, to budynek tak wyjątkowy, że nie możemy o nim nie wspomnieć. Została wybudowana w 1909 roku i do dziś nie ma swojego odpowiednika na terenie całego naszego kraju. Ma ona 46 m wysokości, a jego konstrukcję stanowi 8 filarów na ośmioboku foremnym oraz dodatkowy filar centralny. 

W 2017 roku wierzą kupiło Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, które chce tam otworzyć kawiarnię, taras widokowy oraz interaktywną wystawę dotyczącą zagadnień związanych z węglem. 

Muzeum Miejskie w Zabrzu

Historia Muzeum Miejskiego w Zabrzu sięga do roku 1935. Znajdziesz w nim liczne eksponaty z dziedzin:

• malarstwa,
• rzemiosła artystycznego,
• sztuki,
• historii i kultury regionu,
• a nawet sportu.

W muzeum odbywają się nie tylko wystawy, ale także spotkania i wykłady, warsztaty dla dzieci i młodzieży czy imprezy rodzinne (w tym nawet rajdy rowerowe i zajęcia dydaktyczne dla wszystkich pokoleń). Wśród najpopularniejszych wydarzeń są:

• Noc Muzeów,
• Europejskie Dni Dziedzictwa,
• Konferencja Muzeum Miejskiego w Zabrzu. 

Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu

W jego skład wchodzą:

• Muzeum Górnictwa Węglowego,
• Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego Guido,
• Sztolnia Królowa Luiza (Kopalnia Królowa Luiza oraz Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna),
• Wieża Ciśnień. 

Możesz zwiedzać każdy obiekt oddzielnie lub wybrać się na zwiedzanie ich wszystkich.

Muzeum Techniki Wojskowej im. Jerzego Tadeusza Widuchowskiego w Zabrzu

W Parku Techniki Wojskowej możesz podziwiać interesujące eksponaty wojskowe, wśród których znajdziesz chociażby:

• pojazdy gąsienicowe,
• transportery opancerzone,
• wojskowe samochody ciężarowe,
• wyrzutnie rakiet,
• czołgi T-34 i T-72, wykorzystywane w XX wieku.

Zwiedzać masz zarówno na świeżym powietrzu (Park Techniki Wojskowej), jak i na specjalnej hali. 

Uwaga! Park jest solidnie “strzeżony” przez bramę wejściową i wysoki betonowy mur z zasiekami z drutu kolczastego. 

Odrobina zieleni w górniczym mieście, czyli parki w Zabrzu

Na terenie miasta znajdziesz aż 10 parków:

• przy ul. Krakowskiej (największy Park i zarazem teren rekreacyjno-wypoczynkowy w dzielnicy Rokitnica. Są tam dwa niewielkie place zabaw oraz różnorodna roślinność),
• im. Rotmistrza Witolda Pileckiego (park wkomponowany w kompleks leśny, do którego wejścia strzegą dwa kamienne lwy. Są tam ławki, plac zabaw, różnorodna roślinność i kwitnące w maju rododendrony),
• Miejski (zabytkowy park z lat 20. ubiegłego wieku),
• im. A. Hlonda (znajdziesz w nim Skwer Pamięci, Ogród Maryjny, Rajska Łąkę, Ogród Farski, Plac Błogosławieństw oraz Ogród Rajski),
• im. J. Kuronia (są tam alejki, ławki, plac zabaw z karuzelą, huśtawkami i piaskownicą), 
• Rodzinny (to raj dla dzieci. Są tam huśtawki, zjeżdżalnia, karuzele, piaskownice, skatepark i boisko do koszykówki),
• im. Tadeusza Kościuszki,
• Hutniczy (najstarszy park w mieście. Został założony w 1885 roku na terenach Huty Donnersmarck. Jest tam muszla koncertowa i różnorodna roślinność), 
• im. Jana Pawła II (boiska do siatkówki, koszykówki, piłki nożnej i tenisa oraz skatepark),
• Leśny. 

Miejski Ogród Botaniczny w Zabrzu

Został założony w 1938 roku i jest najstarszym na Górnym Śląsku ogrodem botanicznym. Znajdziesz tam chociażby:

• drzewa i krzewy rodzime oraz obce,
• rośliny zielne i miododajne,
• rośliny egzotyczne w szklarniach,
• rozarium,
• “Ogród Wschodni”,
• rośliny chronione,
• Narodową Kolekcję Żurawek,
• ścieżki dydaktyczne z tablicami informacyjno-edukacyjnymi oraz interaktywnymi tablicami obrotowymi i grami,
• Centrum Edukacji Ekologicznej (zajęcia terenowe o tematyce przyrodniczo-ekologicznej dla dzieci, młodzieży i dorosłych),
• plac zabaw,
• elementy siłowni,
• mała architektura umożliwiająca spokojny, piknikowy wypoczynek.

Co więcej, w Ogrodzie Botanicznym odbywają się:

• Ogrodowy Dzień Dziecka,
• Dzień Pszczół,
• Festiwal Kwiatów,
• kiermasze wiosenne i jesienne,
• plenerowe turnieje szachowe i wiele innych.

Sprawdź, jakie atrakcje czekają w Miejskim Ogrodzie Botanicznym i nie tylko i zaplanuj wyjazd do Zabrza, bo to już koniec naszej wycieczki. Mamy nadzieję, że ci się podobało!

Przypisy: 

[1] https://miastozabrze.pl/czas-wolny/atrakcje-turystyczne/zabytki-i-atrakcje-turystyczne/ (dostęp z dnia 1.10.2024)

[2] www.kopalniaguido.pl (dostęp z dnia 1.10.2024)

[3] www.sztolnialuiza.pl (dostęp z dnia 1.10.2024)

[4] www.muzeum-miejskie-zabrze.pl (dostęp z dnia 1.10.2024)

[5] www.muzeumgornictwa.pl (dostęp z dnia 1.10.2024)

[6] www.mtwzabrze.pl (dostęp z dnia 1.10.2024)

[7] www.mob.zabrze.pl (dostęp z dnia 1.10.2024)